W pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e. obszar dzisiejszej Wyżyny Sandomierskiej zamieszkiwała społeczność określana jako kultura złocka. Wyrosła ona na bazie lokalnych tradycji kultury amfor kulistych, z silnymi wpływami kultury badeńskiej oraz elementami kultury ceramiki sznurowej, związanej z wczesnymi Indoeuropejczykami.
Najbardziej charakterystyczne dla tej grupy były zbiorowe pochówki umieszczane w niszach grobowych, często z brukiem kamiennym. W grobach znajdowane są przemieszane szczątki, co wynikało z faktu składania już częściowo rozłożonych ciał oraz późniejszego dokładania kolejnych zmarłych. Zmarłych wyposażano w zdobione pucharki i amfory z ornamentyką sznurową, a także bursztynowe i kościane ozdoby. Była to jedna z pierwszych kultur na ziemiach dzisiejszej Polski, które na szerszą skalę wykorzystywały bursztyn.
Naczynia kultury złockiej ze zbiorów MZS fot. S.Mroczka
W 2024 roku Muzeum Zamkowe w Sandomierzu otrzymało grant badawczy, którego efektem końcowym jest niedawno wydana książka pt. Materiały kultury złockiej ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Sandomierzu. W ramach tego projektu przeprowadzono datowania radiowęglowe, analizy izotopowe i genetyczne, badania antropologiczne oraz klasyczną analizę typologiczną zabytków. Jest to pierwsze tak pełne ujęcie tego zespołu materiałów.
Badania nad kulturą złocką rozpoczęto już pod koniec XIX wieku. Pierwsze materiały zawdzięczamy amatorskim wykopaliskom Zbigniewa Lenartowicza w miejscowości Złotej. Na podstawie pozyskanych przez niego zabytków Karol Hadaczek, Leon Kozłowski i Włodzimierz Antoniewicz zasugerowali istnienie nowej jednostki kulturowej. W kolejnych latach badania w miejscowości Złota przejęli Zygmunt Szmit i Józef Żurawscy, a wyniki ich prac opublikował w latach 70. Zygmunt Krzak.
Kończąc ten skrótowy przegląd historii badań, należy wspomnieć o byłych pracownikach Muzeum Zamkowego w Sandomierzu – Józefie Ściborze, Eligii Gąssowskiej, Waldemarze Urbaniaku i Monice Bajce – którzy pozyskali znaczną część materiałów wykorzystanych w projekcie. Nie sposób nie wymienić również Marka Florka, który kierował badaniami na licznych stanowiskach funeralnych kultury złockiej. Ważnym źródłem była także nieopublikowana dotąd rozprawa doktorska Barbary Witkowskiej, stanowiąca najnowsze pełne opracowanie materiałów tej kultury. Z kolei najnowsze badania wykopaliskowe prowadzą Wojciech Pasterkiewicz w miejscowości Sadowia oraz Stanisław Wilk w Książnicach. Materiały te stanowiły cenne źródło porównawcze dla zabytków przechowywanych w Muzeum.
Naczynia kultury złockiej ze zbiorów MZS fot. S.Mroczka
Do analiz oddano szczątki antropologiczne 23 osób, 11 próbek do badań radiowęglowych, 11 do badań izotopowych paleodiety, 14 próbek strontu oraz 10 szlifów ceramicznych. Przebadano DNA 12 osób, opracowano 31 narzędzi krzemiennych, 7 przedmiotów z kości, 9 ozdób bursztynowych oraz ponad 70 naczyń z 21 stanowisk.
Nie sposób omówić wszystkich analiz – są one szczegółowo przedstawione we wspomnianej publikacji. Jednymi z najciekawszych wyników są analizy DNA oraz badania izotopowe odnoszące się do pochodzenia tej społeczności.
Analizy strontu pozwoliły określić mobilność poszczególnych osób. Wskazują one, że mężczyźni byli zwykle miejscowego pochodzenia, natomiast kobiety częściej przybywały spoza regionu. Patrylokalny model potwierdza również większe zróżnicowanie ich genotypów. Co ciekawe, mobilność tę obserwuje się także wśród dzieci, co sugeruje, że przybywały one do wspólnoty razem z kobietami.
Badania DNA wykazały dominujące związki genetyczne z ludnością kultury amfor kulistych. Jeden z mężczyzn ze stanowiska Mały Rynek posiadał jednak wyraźny komponent kultury ceramiki sznurowej, co potwierdza rzeczywiste kontakty między tymi grupami. Wskazuje to na złożony proces kształtowania się kultury złockiej poprzez łączenie tradycji osiadłych rolników z elementami kultury pasterskiej.
Naczynia kultury złockiej ze zbiorów MZS fot. S.Mroczka
Nowe daty radiowęglowe, choć utrudnione przez tzw. plateau w 1. poł. III tysiąclecia p.n.e., pozwoliły zweryfikować przypisanie dwóch pochówków wcześniej uznawanych za złockie. Okazało się, że jeden należy do kultury trzcinieckiej, a drugi do kultury ceramiki sznurowej – już po zaniku kultury złockiej.
Projekt Muzeum Zamkowego umożliwił więc weryfikację wcześniejszych ustaleń i znacząco poszerzył bazę danych dotyczącą tej społeczności. Potwierdzono jej związki z kulturą amfor kulistych, wykazano patrylokalny model zamieszkania oraz udokumentowano udział komponentu sznurowego. Badania te wpisują się w szerszy kontekst przemian zachodzących w Europie w momencie pojawiania się wczesnych społeczności indoeuropejskich i zaniku neolitycznych populacji.
Zapraszamy 29.XII.2025 do siedziby Muzeum Zamkowego w Sandomierzu na spotkanie gdzie będą prezentowane wyniki projektu. Będzie można w tedy także zapoznać się z publikacją a także wziąć ją ze sobą do domu.
Dr Wojciech Rajpold
Materiał Promocyjny
