Hołd pruski oceniany jest bardzo skrajnie. Z jednej strony jako zamknięcie na drodze porozumienia i zgody „sprawy krzyżackiej” oraz podporządkowanie sobie władztwa krzyżackiego w Prusach, które generowało Polsce w przeszłości mnóstwo problemów. Sławiono wspaniałomyślność króla, który rezygnował z rozlewu krwi, a jednocześnie wyrozumiale i honorowo potraktował wielkiego mistrza – swojego siostrzeńca. Z drugiej strony już współcześni Zygmuntowi traktowali te działania jako przejaw jego słabości i małej sprawczości, a po latach doszedł jeszcze zarzut krótkowzroczności. Z perspektywy XIX w. widać było bowiem wyraźnie konsekwencje hołdu, a więc m.in. powstanie królestwa Prus, aktywnego w procesie unicestwienia Rzeczypospolitej w XVIII w.

27 września 1772 r. w Wielkim Refektarzu malborskiego zamku odbyła się uroczystość hołdu, który był konsekwencją tych wydarzeń. Ludność ziem, które trafiły w granice Prus w wyniku I rozbioru Polski, miała złożyć cześć, uszanowanie i przysięgę wierności nowemu władcy, Fryderykowi II. Król osobiście do Malborka nie przybył, ale reprezentowali go generał-porucznik Otto Ludwig von Stutterheim i minister Jakob Friedrich von Rohd. Uroczystości nadano bardzo okazały kształt, rozrzucając monety i rozdając okolicznościowe medale. Uczestniczyło w niej ok. 900 osób.

100 lat później położono kamień węgielny pod pomnik, który miał upamiętnić wspomnianą uroczystość oraz fakt „powrotu ziem do Prus”. Odsłonięty w 1877 r. pomnik w sposób wizualny wyrażał podstawę polityki dynastycznej Hohenzollernów. Król stał na ramionach czterech wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. Wśród nich znajdowała się postać Albrechta Hohenzollerna, ostatniego pruskiego wielkiego mistrza, a jednocześnie pierwszego księcia w Prusach. Pomnik nie przetrwał w całości, ale figura Albrechta, podobnie jak pozostałych wielkich mistrzów, szczęśliwie ocalała i jest częścią przygotowanej w Muzeum Zamkowym w Malborku wystawy „Hołd. 500. Historia –kultura–pamięć”.

Albrecht jest łącznikiem między średniowieczną historią zakonu krzyżackiego a nowożytną historią księstwa, później królestwa Prus, a wreszcie cesarstwa niemieckiego. Z kolei dokonana przez niego sekularyzacja władztwa krzyżackiego w Prusach, traktat krakowski i hołd złożony Zygmuntowi I stanowią klucz do zrozumienia dziejów zamku w Malborku w okresie po 1772 r. Zamek został bowiem przez nowe władze pruskie najpierw zdewastowany poprzez prace adaptacyjne na rzecz wojska, a później z owych zniszczeń odbudowany. Odbudowywano zamek w formie średniowiecznej, ale w kostiumie krzyżackim kryć się miały idee istotne dla panującej w Prusach dynastii. Hohenzollernowie, a zwłaszcza Wilhelm II, w Krzyżakach widzieli swoich poprzedników – Niemców, którzy nieśli na podbijane ziemie cywilizację i kulturę, i którzy na opanowanych terenach stworzyli wzorcowe, wręcz nowożytne „państwo”. Bez pytania o zgodę istniejącego wciąż zakonu krzyżackiego uczynili z jego historii i dorobku czynnik legitymizujący ich władzę w Prusach. W odbudowywanym zamku symbolika cesarska mieszała się z zakonną, a w czasie różnych uroczystości posuwano się nawet do tego, aby przebierać miejscowy regiment piechoty w stroje zakonne. To bardzo proste połączenie Krzyżak-Prusak-Niemiec miało swoje bolesne konsekwencje w procesie adaptacji dziedzictwa pokrzyżackiego po II wojnie światowej. W pełni uzasadnione było pytanie, dlaczego odbudowywać zniszczony w 60 proc. zamek w Malborku, tak bardzo nasycony antypolską ideologią Hohenzollernów? Kiedy zapadła w końcu pozytywna decyzja, zamek „przygotowano” do dalszego funkcjonowania, usuwając wszelkie ślady niemczyzny i wywożąc niemal wszystkie zachowane artefakty. Dziś oglądamy zamek, gdzie znowu odsłonięto wszystkie polichromie ścienne, także te z czasów pruskich, przywrócono zachowane wyposażenie, poszukiwane i badane są zabytki rozproszone po 1945 r. Malbork to dziś miejsce, gdzie opowiada się pełną historię zamku i dyskutuje o ważnych momentach związanych z historią warowni i jej pierwszych gospodarzy – takich jak hołd pruski w roku 1525.

—Janusz Trupinda. 

Autor jest historykiem, menedżerem kultury i muzealnikiem, znawcą historii zakonu krzyżackiego, doktorem habilitowanym nauk humanistycznych. Od 2018 r. dyrektor Muzeum Zamkowego w Malborku

Wystawa „Hołd. 500. Historia –kultura–pamięć” w Muzeum Zamkowym w Malborku czynna jest od 8 kwietnia do 29 czerwca 2025 r. Ekspozycja pokazuje zarówno kontekst wydarzeń z 1525 r., jak i ich późniejsze interpretacje w kulturze, sztuce i historiografii.

Realizacja projektu pn. „Obiecuję i przysięgam…” HOŁD PRUSKI 1525 r. – wystawa czasowa w ramach programu „Tożsamość” na lata 2023–2025. Dofinansowano ze środków MKiDN. Więcej informacji na stronie:  www.zamek.malbork.pl

Materiał Partnera