Eksplozja żydowskich talentów w II Rzeczypospolitej

Andrzej Żbikowski, znawca problematyki żydowskiej w Polsce, zwraca uwagę na niezwykłą „obfitość talentów poetyckich wśród spolonizowanych elit żydowskich” u progu II Rzeczypospolitej. „Pisanie wierszy było dla nich – czytamy – sposobem na życie, wyrażali w nich zarówno swój osobisty stosunek do odwiecznych ludzkich niepokojów, jak i do całkiem doczesnych problemów społecznych i politycznych”.

Zaraz też, gdy tylko wybuchły talenty Bolesława Leśmiana, a zwłaszcza skamandrytów – Juliana Tuwima i Antoniego Słonimskiego – zarzucono im niepolskie pochodzenie. Pod ostrzałem znalazły się też „Wiadomości Literackie”, najbardziej znaczące pismo okresu międzywojennego, a zarazem budzące największe emocje. Dlaczego? Kawę na ławę wyłożył w tej materii Jan Emil Skiwski, który w 1939 roku w eseju „Wspaniała tandeta. Camera obscura – Król-Duch w „Wiadomości Literackich” pisał: „Myśmy mieli Rostworowskiego, Zegadłowicza, Kadena, Dąbrowską, Goetla, Nowaczyńskiego, Iłłakowiczównę, Miłaszewskiego, Pawlikowską, Lechonia, Iwaszkiewicza, że wymienię nazwiska, które mi się w tej chwili nasunęły – oni jeden talent niewątpliwy (Tuwim – przyp. K. M.) i jeden wątpliwy (Słonimski – przyp. K. M.) oraz jeden, tym razem też niewątpliwy, talent organizatorski. Mam na myśli p. Redaktora „Wiadomości Literackich” (Mieczysława Grydzewskiego – przyp. K. M.). Pismo jego dokonało rzeczy ważnej: ośmieliło talenty. I to było, a raczej byłoby naszym zyskiem, gdyby nie drugi efekt wystąpienia tego tygodnika, mianowicie związanie naszego świata literackiego i w ogóle artystycznego mocnymi więzami z żydowską organizacją. W ten sposób sprawa od samego początku toczyła się podwójnym torem.

Stąd p o z o r n a trudność stanowczego wyrokowania o pożytku lub szkodliwości „Wiadomości Literackich”. Były niby to pożyteczne, a równocześnie wyraźnie szkodliwe. Pożyteczne, bo dały ujście bujniejszym talentom polskim: szkodliwe, bo udało im się nasycić część naszych artystów obcym duchem. Duchem, o którym się mówi, że w ludziach „pokutuje”. Rzecz d o b r ą robili ź l e”.

Skamandryci nie potrzebowali „Wiadomości Literackich”, by się wylansować. Oni lansowali się sami. „Nigdy nie było tak pięknej plejady” – wyrokował Czesław Miłosz, zaraz jednak dodawał:

A jednak w mowie ich błyszczała skaza,

Skaza harmonii, ta, co u ich mistrzów.

I przemieniony chór nie był podobny

Do bezwładnego chóru zwykłych rzeczy.

W 1955 roku Witold Gombrowicz – już z perspektywy lat – mógł napisać: „Skamander wypłynął pod znakiem odświeżenia, modernizacji, europeizacji i oni zapragnęli dać poezję już niepodległą – swobodą i bezinteresownie poetycką, dumną, która by nie służyła niczemu, tylko sobie. Zdrowa idea! Na czasie było tylko zachłyśnięcie się czystym powietrzem. Czemuż góra mysz porodziła! Dlaczego to obróciło się w nic?...”.

A jednak wciąż powszechny jest pogląd, podtrzymywany przez szkolne nauczanie, że byli to najwybitniejsi poeci epoki. Niewątpliwie, z całym dobrodziejstwem „kupiła” ich publiczność, niedostrzegająca zresztą poważnej konkurencji. Awangardziści spod znaku Tadeusza Peipera (przez Gałczyńskiego nazywanego „peiperogudłajem”) nie byli dla nich żadną poważną konkurencją. Tym bardziej futuryści, w poczynaniach których – Bruno Jasieńskiego (Bruno Zyskinda), Aleksandra Wata (właśc. Chwata), Anatola Sterna – widziano zazwyczaj jedynie „żydowską hucpę”. Adam Ważyk (właśc. Wagman) czy Mieczysław Jastrun nie ekscytowali w tym stopniu czytelników, ale też i do zaoferowania nie mieli wiele. A wypominano im też przy każdej okazji grzech pierworodny – niewłaściwe pochodzenie.

Protoplasta rodu Lesmanów Bernard Lessman (ur. 1815) przez całe życie wyznawał judaizm. Jego dzieci natomiast przyjęły wyznanie katolickie bądź ewangelickie.

Bernard był wszechstronnie wykształcony, w Szkole Rabinów w Warszawie uczył matematyki, a utrzymywał się z książek – jako wydawca i księgarz. Po jego śmierci rodzinny interes przejął syn Antoni. Drugi syn – Aleksander pracował jako inżynier technik na kolei w Rosji. Trzecim był Józef – ojciec poety, który ożenił się z Emmą Sunderland. Z kolei za jej brata, powstańca styczniowego, notariusza Seweryna Sunderlanda wyszła siostra braci Lesmanów – Gustawa. Przejęła protestancką religię męża. Po latach z wnuczką Gustawy i Seweryna – Marią Sunderland ożenił się syn Aleksandra Lesmana – Jan, znany pod pseudonimem Jan Brzechwa.

„W rejestrach warszawskich – czytamy w książce Piotra Łopuszańskiego „Leśmian” – figuruje nazwisko Izaaka (Józefa) Lesmana, który w drugiej połowie XIX stulecia mieszkał w domu przy ulicy Nalewki 19. Czy dane te dotyczą ojca poety? – Bardzo możliwe. Ojciec Bolesława przyjął chrzest i imię Józef dopiero 12 stycznia 1887 r. W księgach parafialnych widnieją nazwiska dwóch świadków: Maurycego Nowickiego i Teofila Nowaczyńskiego. Z dokumentu (aktu chrztu) wynika, że w tym czasie ojciec przyszłego poety był księgarzem w Warszawie”.

Bolesław Leśmian urodził się 22 stycznia 1877 roku. Akt został sporządzony po dziesięciu latach, tego samego dnia, gdy ochrzcił się ojciec poety – Józef. Z tego samego źródła pochodzi informacja o dacie urodzin brata Bolesława – Kazimierza, 12 grudnia 1877 r., a zatem obaj bracia urodzili się w tym samym roku.

Trzecie dziecko Józefa i Emmy Lesmanów – córka Aleksandra urodziła się w 1887 r. Najprawdopodobniej trzy lata później zmarła chorująca na gruźlicę Emma.

„Z danych ogłoszonych przez Wołodymyra Wasylenkę wynika, że Bolesław rozpoczął naukę w gimnazjum kijowskim w 1886 r. – pisze Piotr Łopuszański. – Miał więc wtedy dziewięć lat. Ta wiadomość rzuca nowe światło na fakt ochrzczenia się Józefa Lesmana oraz zapisania synów w księgach parafialnych. Prawdopodobnie ojcu przyszłego poety zależało, aby syn figurował w księgach gimnazjalnych w Kijowie jako katolik, syn katolika – to znaczy, żeby nie prześladowano go jako Żyda. Prawdopodobnie także przejście na katolicyzm związane było z możliwością (lub wręcz z propozycją) pracy w kasie emerytalnej na kolei, gdzie Żydów ortodoksyjnych nie zatrudniano. Albo więc nieprawdziwa była informacja z ksiąg parafialnych o tym, że Józef Lesman mieszka w Warszawie, albo dokumenty znalezione przez Wasylenkę zawierały nieprawdę.

O głębi przekonań religijnych Józefa Lesmana możemy wątpić – wyraźnie za zmianą wyznania przemawiały tu względy formalne i konieczności życiowe. Co do samego Bolesława – wiemy z wielu jego wypowiedzi, że przyjął religię katolicką jako własną i miał do niej emocjonalny stosunek. Z biegiem lat stworzył oryginalny światopogląd religijny zbliżony bardziej do deizmu”.

k.m.

Facet, który rymował w następujący sposób: „Na baobabie przy babie usiądę i będę wyć:/ O, stary goryl nadejdzie, więc prędzej ode mnie idź!”, zasługiwał niewątpliwie na miano Pierwszego Grafomana Drugiej Rzeczypospolitej. Nazywał się Gustaw Baumritter, a bywalcy kabaretów, następnie zaś szeroka publiczność, poznali go jako Andrzeja Własta.

Miał niesłychaną łatwość pisania piosenek, z czym szła w parze operatywność finansowa. Doskonale zarabiał, „spolszczając” zagraniczne szlagiery, do których taśmowo produkował teksty niemające wiele wspólnego z oryginałami. Ale spod jego pióra wychodziły również strofy, które jakże często stawały się wielkimi przebojami. Wymieńmy tylko: „Czy pani mieszka sama?”, „Już nigdy!”, „Ja nie mam co na siebie włożyć”, „Kochaj mnie, a będę twoją...”, „Przytul, uściskaj, pocałuj”, „Jesienne róże”. Także sławną „Rebekę”, którą przed wojną z powodzeniem śpiewała Dora Kalinówna, a po wojnie Ewa Demarczyk.

W show-biznesie czuł się znakomicie. Organizował jeden za drugim popularne teatry i teatrzyki rewiowe i kierował nimi, wystawiał coraz to nowe, zapożyczone z Paryża i Nowego Jorku programy, lansował gwiazdy i gwiazdeczki – jego muzami były m.in. Stanisława Nowicka i Vera Bobrowska – miał swoje wydawnictwo nutowe.

Marian Hemar wspominał: „Przed wojną w Warszawie było tak, że Tuwim i ja pisywaliśmy podobno najlepsze piosenki. Ale szlagiery, które prosto ze sceny szły na ulice Warszawy, Łodzi, Radomia, które ryczały radiowe i gramofonowe głośniki – te umiał pisać tylko Andrzej Włast”.

Po zajęciu Warszawy przez Niemców znalazł się w getcie. Gwiazda wystawianych w dzielnicy żydowskiej programów, śpiewaczka Wiera Gran, zapamiętała go jako osobnika „zachudzonego i zabiedzonego”. Pomogła mu, recytował w kawiarni Sztuka na Lesznie swoje wiersze „ponurym głosem, okropną dykcją. Publiczność z litości wytrzymywała to do końca, bardzo słabo oklaskując”. Nie udało się wydobyć Własta z getta, gdzie zdążył pochować oboje rodziców. Takie próby podejmowały aktorki Ola Obarska i Loda Halama. Podobno zastrzelony został w chwili, gdy wychodził już z bramy getta, lecz nie wytrzymał nerwowo i na widok gestapowca zaczął uciekać. Niewiadomy jest nawet rok jego śmierci: 1942 lub 1943.

k.m.