W Drugiej Rzeczypospolitej

W dwudziestoleciu działała wprawdzie duża liczba przedsiębiorstw, często zawiązywanych dla wyprodukowania konkretnego filmu, czasami dwu lub kilku, ale w dziejach polskiej kinematografii zapisały się większe wytwórnie, będące w rękach Żydów, o czym świadczą m.in. nazwiska znanych producentów, reżyserów i tytuły filmów, które trwale zapisały się w historii polskiej kinematografii.

Dziś mało kto wie, że znani reżyserzy, m.in. Henryk Szaro (Szapiro), Michał Waszyński (Waksman), Aleksander Ford (Lifszyc) Józef Lejtes – podobnie jak niektórzy aktorzy, jak Kazimierz Krukowski, Konrad Tom, Michał Znicz, Karol Borowski, Aleksander Węgierko i wielu innych, byli Żydami.

Wytwórnie będące w rękach żydowskich produkowały także liczne filmy żydowskie, w języku jidysz, początkowo nieme z napisami, niekiedy także polskimi. O filmach żydowskich piszemy w innym miejscu, tu poświęcimy uwagę twórczości w ramach polskiej kinematografii.

Tuż po wojnie wytwórnia Sfinks Aleksandra Hertza rozpoczęła produkcję aktualności i krótkometrażówek oraz filmów fabularnych. W filmie o tematyce patriotycznej „Bohaterstwo polskiego skauta” (1920) wystąpił Kazimierz Junosza-Stępowski i młodziutka, wykreowana przez Hertza aktorka, Jadwiga Smosarska. W 1923 r. Hertz rozpoczyna produkcję „złotej serii” filmów, w której czołowe role przewidziane są dla Smosarskiej.

Jest w tej serii „Niewolnica miłości”, w którym to filmie obok Smosarskiej występują m.in. Ordonówna, Brydzińska, Węgrzyn, Fertner, Jaracz, Zelwerowicz. Dużym osiągnięciem wytwórni Sfinks był film „Ziemia obiecana” według dzieła Reymonta w reżyserii Hertza i Zbigniewa Gniazdowskiego.

Wystąpił w tym filmie kwiat aktorstwa polskiego z Ludwikiem Solskim w roli Buchholca na czele. Premiera odbyła się w listopadzie 1927 r. w kinie Palace. Rok wcześniej wielkim sukcesem tej wytwórni, przede wszystkim finansowym, był film „Trędowata”.

W połowie lat dwudziestych daje się poznać debiutant, później wybitny reżyser Henryk Szaro (Szapiro, 1900 – 1942), który praktykę odbywał w Moskwie u takich mistrzów, jak Meyerhold, Arbatow, Pawłowa. Sukces odniósł już w swoich pierwszych filmach, jak „Zew morza” (1927), „Dzikuska” (1928), „Przedwiośnie” (1928).

Gdy wielki niemowa przemówił i pojawił się film dźwiękowy, jednym z pierwszych, który tę wielką nowinę techniczną zastosował, wprawdzie w niedoskonałej jeszcze wersji „płytowej”, był Szaro, w filmie „Na Sybir” ze Smosarską (1930)

Gdy wielki niemowa przemówił i pojawił się film dźwiękowy, jednym z pierwszych, który tę wielką nowinę techniczną zastosował, wprawdzie w niedoskonałej jeszcze wersji „płytowej”, był Szaro, w filmie „Na Sybir” ze Smosarską (1930). Do późniejszych jego filmów należą m.in. „Dzieje grzechu” (1933), „Pan Twardowski” (1936), „Ordynat Michorowski” (1937). Szaro zmarł w getcie warszawskim.

Do najwybitniejszych reżyserów tego okresu należał Józef Lejtes (1901 – 1983), producent, reżyser i scenarzysta. Był bardzo związany z Polską i jej kulturą. Jako ochotnik brał udział w Bitwie Warszawskiej 1920 r. Po klęsce wrześniowej, na Zachodzie, jako żołnierz Brygady Strzelców Karpackich, a następnie Drugiego Korpusu, działał w Czołówce Filmowej WP tych formacji. Po wojnie pozostał w Palestynie (także w Izraelu), gdzie również realizował filmy, m.in. „Wielka obietnica” (1947), „Wierne miasto” (1952).

Wytwórnia Kosmofilm wyprodukowała w latach 1912 – 1913 około dziesięciu filmów żydowskich, lansujących raczej tematykę melodramatyczną, o czym świadczą zresztą ich tytuły, jak „Zajn wajbs man” (Bigamistka), „Der Umbekanter” (Nieznajomy), „Dem chazns tochter” (Córka kantora), „Di sztifmuter” (Macocha) itp