Rafał Jabłoński: varsaviana: cmentarze wojskowe w Warszawie

Oficjalne uroczystości rocznicowe gromadzące tysiące ludzi stwarzają wrażenie, że dbamy o przeszłość oraz pamięć. Nic bardziej mylnego. Z Cmentarza Wojskowego na Powązkach zniknęło 23 550 grobów z czasów I wojny światowej! I nikt nie wie, co się z nimi stało. Podobnie w zapomnienie poszły dziesiątki cmentarzy położonych wokół Warszawy, na których leżeli żołnierze od czasów szwedzkiego potopu, po ostatnią wojnę. Po prostu wymierali ci, którzy się tymi miejscami opiekowali, potem czas robił swoje, upadały krzyże, ziemia osuwała się i po latach okazywało się, że ten kawałek gruntu jest komuś potrzebny.

Carscy i pruscy

Najbardziej zagadkową historią są losy Cmentarza Wojskowego na Powązkach. Otwarty został, jak twierdziły gazety, w roku 1913 na potrzeby rosyjskiego garnizonu. Kiedy jeszcze panował pokój, „każdy żołnierz chowany był w oddzielnej trumnie” – tak opisywał „Kurier Warszawski”. Jak się okazało, tylko do czasu, gdyż już na początku wojny kładziono ich w trzech warstwach. Tych zwłok było 18 700, a miejsce to określano jako „wały pokrywające stosy trupów, zwożonych z okolic Warszawy”. Ciała leżały przy końcu głównej alei, po lewej stronie.

Natomiast po prawej stronie, tuż przy wejściu (tak podała w roku 1923 „Polska Zbrojna”), były szczątki 4850 żołnierzy armii pruskiej i austrowęgierskiej. A co z Polakami? Otóż pisano wówczas, że katoliccy żołnierze carscy leżą ze wszystkimi, ale na wydzielonym miejscu, natomiast wśród wojsk drugiej strony jest wielu poznaniaków i Górnoślązaków.

W roku 1915 „Kurwar” przypominał „o kwaterze kryjącej zwłoki polaków (pisownia oryginalna!), których już setki tam pochowano, ludność warszawska pamiętać winna podczas święta zmarłych”. Nie pamiętała. Dziś znaleźć można tylko dwa groby żołnierzy carskich... Nie natrafiliśmy na informację, co się stało z resztą (nie ma dokumentów, że odbyła się tam jakaś ekshumacja), ale z przekazów wynika, że po roku 1945 teren splantowano spychaczem i przeznaczono na nowe pochówki.

Cmentarz bardzo starodawny

Najstarszy warszawski cmentarz wojskowy istnieje do dziś, choć jest mocno okrojony – to przykościelny teren na tzw. Kamionku. W roku 1937 „Gazeta Polska” podała, że jest najstarszym cmentarzem miasta, istniejącym od XIII wieku. W XV wieku uważany był za dawny, a w XVII „mówiono o nim jako o cmentarzu bardzo starodawnym”. Chowano tam żołnierzy polskich już za czasu potopu, potem okazjonalnie z różnych wojen, następnie z obrony miasta w roku 1794 (zachowała się mogiła generała Jakuba Jasińskiego), z walk z Austriakami w roku 1809, z bitwy pod Olszynką Grochowską i bohaterów powstania styczniowego zmarłych po latach.

Chowano tam też muzułmanów z armii carskiej. Cmentarz ten nieczynny jest od roku 1887. W międzywojniu chciano tam stworzyć jeden ze stołecznych panteonów chwały narodowej, ale na projektach się skończyło. Miejsce warte obejrzenia i zadumy.

Oprócz Kamionka mieliśmy w mieście jeszcze kilka innych miejsc pochówku dawnych wojskowych. Z mniej znanych wymienić trzeba Cmentarz Świętokrzyski w rejonie dzisiejszych ulic Emilii Plater i Wspólnej, założony pod koniec I Rzeczypospolitej. Chowano na nim żołnierzy z czasów Księstwa Warszawskiego. Po roku 1883 został mocno okrojony i na tym terenie postawiono kościół św. Piotra i Pawła, zwany od nazwy parafii kościołem św. Barbary.

Nieopodal, na terenie obecnej Politechniki Warszawskiej, był cmentarz z czasów powstania listopadowego, nieogrodzony, mający tylko żywopłot z grabiny. Popadał w ruinę i pod koniec XIX wieku „dla wyrównania zapadłych mogił, zimą wozy składały tu błoto i nieczystości uliczne, latem zaś pasały się konie, krowy i trzoda”.

Podczas rozbudowy Politechniki (w rejonie obecnej ulicy Chałubińskiego) natrafiono na sporo kości. Jak podawały gazety w roku 1930, leżały one potem pod płotem. Wówczas podchodzono do ludzkich szczątków nader pragmatycznie – nie przeprowadzano żadnych badań, tylko składano wszystko do worków i zakopywano pod murami dużych nekropolii. Mniejsze nie chciały ich przyjmować, gdyż nie starczało potem miejsca na bieżące, lokalne pogrzeby.

Z ciekawostek wspomnieć należy jeszcze o zupełnie zapomnianym cmentarzu z czasów, gdy Warszawa była w zaborze pruskim. Otóż między rokiem 1797 a 1806 zmarłych wojaków niemieckich chowano na Cmentarzu Ujazdowskim, który znajdował się w rejonie dziesiejszego Ogrodu Botanicznego przy Agrykoli. Natrafiliśmy też na informację, że na nieistniejącym skwerze przy Grochowskiej koło Gocławskiej był cmentarz staroobrzędowców, na którym pochowano carskich kirasjerów poległych w roku 1830. Ich szczątki przeniesiono 40 lat temu na prawosławny Cmentarz Wolski.

Pierścień śmierci

Spacerując wokół Warszawy, odnaleźć możemy mnóstwo pojedynczych mogił, a nawet zapomnianych cmentarzy, głównie z I wojny światowej. Co ciekawe, niektóre z nich znajdują się w lasach, a inne nawet na terenach prywatnych. Jazgarzew, Reginów, Modlin, Siestrzeń – to tylko przykłady takich miejsc. I co ciekawe, niektóre są jedynym śladem po całkowicie dziś zapomnianym wydarzeniu, jakim było pierwsze podejście wojsk pruskich pod miasto w roku 1914 (potem Rosjanie je wyparli). Z różnych relacji wynika, że część zwłok została ekshumowana za niemieckie pieniądze w latach 30.