Stosunki wojskowe Azerbejdżanu i Polski w pierwszej połowie XX w.

„Jestem zaszczycony, że mogę umrzeć jako żołnierz armii muzułmańskiej. Żegnajcie!” – to były ostatnie słowa, jakie wypowiedział generał porucznik Maciej Sułkiewicz, zanim stanął przed plutonem egzekucyjnym 15 lipca 1920 r. Sułkiewicz był jednym z wielu, którzy zakończyli życie w walce z bolszewikami o niepodległość Azerbejdżanu, i jednym z polskich bohaterów, którzy zapisali się w historii obu narodów.

Publikacja: 11.01.2024 21:00

Warszawski pomnik Veli bej Jedigara i Macieja Sułkiewicza, bojowników o niepodległość Polski i Azerb

Warszawski pomnik Veli bej Jedigara i Macieja Sułkiewicza, bojowników o niepodległość Polski i Azerbejdżanu

Foto: Adam Siwek/IPN

Ten artykuł rzuca światło na rolę i udział synów obu narodów w walce o wyzwolenie ze wspólnym wrogiem. Przywołane zostały postacie historyczne, których nazwiska są nierozerwalnie związane ze słodyczą zwycięstwa i goryczą porażki. Prawdziwa bezinteresowność Polaków uwidoczniła się w walce z bolszewikami w różnych regionach Azerbejdżanu. Spośród polskich oficerów w organizacji zbrojnego oporu w Gandży wyróżnili się: pułkownik Eugeniusz Dunin-Marcinkiewicz, kapitan Jerzy Kłossowski, kapitan Czarniecki, kapitan Pawłowski, kapitan Tomyszyn i inni. Pod dowództwem pułkownika Dunina-Marcinkiewicza utworzyli artylerię w azerbejdżańskiej armii narodowej i dzielnie walczyli w licznych bitwach z bolszewikami. Azerbejdżańska artyleria dowodzona przez Polaków odegrała znaczącą rolę w sukcesach odniesionych w bitwach pod Hadżigabulem, Kurdamirem i Alatem. 15 września 1918 r. aktywne zaangażowanie artylerii stało się kluczową decyzją w wyzwoleniu Baku od bolszewików z pomocą wojsk tureckich. Po wyzwoleniu Baku wszyscy polscy oficerowie zostali odznaczeni tureckimi medalami za bohaterstwo.

Maciej Sułkiewicz i inni bohaterowie

Wysiłek, zapał i odwaga nie pozostały niezauważone. Leon Kryczyński (1887–1939) – szef Urzędu Rady Ministrów, publicysta i historyk, jego brat Olgierd Kryczyński (1885–1939) – wiceminister sprawiedliwości, generał Maciej Sułkiewicz (1865–1920) – pierwszy szef Sztabu Generalnego Armii Azerbejdżanu, i inni wyróżnili się swoimi zasługami [więcej w: Kryczyński, L., „Aleksander Sułkiewicz (ps. Czarny Michał, 1867–1916)”. Rocznik Tatarski, tom l, Wilno 1932; Arastun Bej, „Generał Maciej Sułkiewicz (1865–1920)”. Rocznik Tatarski, tom l, Wilno 1932; Guliyev, V., „Polscy Tatarzy w służbie państwowości azerbejdżańskiej: generał Maciej Sułkiewicz”]. Generał Maciej Sułkiewicz (w różnych źródłach nazywany także Muhammadem lub Sulejmanem) był jednym spośród 20 polskich Tatarów, którzy pracowali w organach wojskowych i państwowych Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej.

Veli bej Jedigar (1897–1971) Maciej Sułkiewicz (1865–1920)

Veli bej Jedigar (1897–1971) Maciej Sułkiewicz (1865–1920)

IPN

19 marca 1919 r. Sułkiewicz, powołany na stanowisko szefa Sztabu Generalnego Armii Azerbejdżanu rozkazem ministra obrony Samada beja Mehmandarowa, wykazał się dużym zaangażowaniem w tworzeniu Armii Narodowej [za: Guliyev, V., „Polscy Tatarzy w służbie państwowości azerbejdżańskiej: generał Maciej Sułkiewicz”]. Po inwazji bolszewików na Azerbejdżan w 1920 r. w mieście Gandża wybuchło masowe powstanie. W zaciętych walkach z bolszewikami zginęło 32 tys. osób spośród miejscowej ludności oraz polski oficer artylerii Stankiewicz, który był blisko azerbejdżańskich żołnierzy i oficerów [za: Jagublu, N. „Rola M.E. Rasulzade w stosunkach Azerbejdżan–Polska” (2007). Adiloglu, Baku].

Począwszy od lat 1923 i 1924, oficerowie z Kaukazu zajętego przez bolszewików rozpoczęli służbę w Wojsku Polskim na podstawie kontraktu, zgodnie z ustaleniami marszałka Józefa Piłsudskiego. Do Wojska Polskiego przyjęto pięciu azerbejdżańskich oficerów. Byli to:

1. Pułkownik Israfil bej Muhammad – 29. Dywizja Kawalerii, Grodno;

2. Pułkownik Kazim bej Jahangir – 26. Dywizja Kawalerii, Skierniewice;

3. Major Veli bej Jedigar – 7. Pułk Ułanów Lubelskich, Mińsk Mazowiecki;

4. Porucznik Mammadzade Hamid Bej – 6. Oddział Legionu Kawalerii, Wilno;

5. Safar Oglu Kazim Bej – 4. Brygada Samochodowo-Czołgowa, Brześć.

[za: Tajne dokumenty (1939), Archiwum Główne Sił Zbrojnych (nr 3180). Warszawa, Rzeczpospolita Polska].

Warunki kontraktów oficerskich w II RP

Rząd polski stworzył możliwość kształcenia wojskowego oficerów, a później zapewnił ich rekrutację na podstawie istniejących warunków kontraktowych, których część warto zacytować:

§ 7. Oficer kontraktowy może otrzymać stypendium w przypadku problemów zdrowotnych. W przypadku śmierci oficera kontraktowego rodzina i wdowa otrzymują odszkodowanie zgodnie z umową.

§ 8. Oficerowie mają zapewnione wydatki na amunicję.

§ 9. W przypadku rozwiązania umowy strony są informowane na sześć tygodni przed ostatnim kwartałem roku. Umowa może zostać rozwiązana z następujących powodów:

a) w wyniku decyzji lekarza i komisji nadzorującej, że oficer kontraktowy jest niezdolny do służby;

b) dopóki obie strony uznają, że służba jest niepotrzebna, obie strony mogą rozwiązać umowę z ważnych powodów, które należy podać w ciągu dwóch tygodni.

§ 10. W przypadku naruszenia umowy oficer kontraktowy ma obowiązek terminowo zwrócić poniesione wydatki.

§ 11. Ewentualne spory muszą być rozstrzygane przez sąd.

§ 12. Podpisaną umowę należy dostarczyć w trzech egzemplarzach: jeden dla oficera kontraktowego, jeden dla działu kadr i jeden egzemplarz dla działu ekonomicznego.

Polacy okazywali szacunek oficerom kontraktowym, nie tylko zapewniając im bezpieczeństwo finansowe i prawne, ale także stwarzając przestrzeń do przestrzegania tradycji i obrzędów religijnych. Jeden z rozkazów marszałka Piłsudskiego brzmi: „Z księgi rozkazów wojskowych. Fragment: N13\32. Muzułmanie i ich wyznanie wiary. Wyznanie wiary w wojsku – dodatek do rozkazu: «Żołnierze wyznania muzułmańskiego powinni być zwolnieni od ćwiczeń i lekcji w dni swoich świąt religijnych. Żołnierze w garnizonach przy meczetach powinni być zwalniani w piątki od godz. 11.00 do 14.00 celem udania się na modlitwę». Minister Spraw Wojskowych J. Piłsudski, Marszałek Polski” [za: Tajne dokumenty (1939), Archiwum Główne Sił Zbrojnych (nr 3180). Warszawa, Rzeczpospolita Polska].

Zgoda rządu RP na budowę meczetu

W 1928 r. rząd polski podjął decyzję o budowie meczetu w Warszawie. Fragment Statutu Komitetu Budowy Meczetu w Warszawie brzmi: „Utworzone stowarzyszenie będzie nosiło nazwę Komitet Budowy Meczetu w Warszawie. Działalność jego będzie prowadzona na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Prawa społeczeństwa muszą być chronione. Siedziba Komitetu znajduje się w Warszawie” [za: Jagublu, N. „Rola M.E. Rasulzade w stosunkach Azerbejdżan–Polska” (2007). Adiloglu, Baku, str. 85–86]. Powyższe działania stworzyły warunki dla oficerów kontraktowych do pozostania w polskiej armii i służby w ramach ochotnictwa.

Czytaj więcej

Polak, Tatar – dwa bratanki

Warto wspomnieć, że inny azerbejdżański oficer – Veli bej Jedigar – ukończył Wyższą Akademię Wojskową Polskich Sił Zbrojnych w 1932 r. W czasie kampanii wrześniowej brał udział w działaniach wojennych jako szef sztabu Mazowieckiej Brygady Kawalerii, a od sierpnia 1940 r. do lipca 1944 r. dowodził konspiracyjnym (w ramach Armii Krajowej) 7. Pułkiem Ułanów Lubelskich (w którym jeszcze przed wojną, w 1936 r., został zastępcą dowódcy).

Veli bej Jedigar napisał książkę o historii pułków kawalerii tatarskiej w Polsce (Warszawa 1925) i kawalerii w Armii Krajowej, która ukazała się w Londynie w 1956 r. Po II wojnie światowej Jedigar wyemigrował do Argentyny, gdzie został przywódcą tamtejszego ruchu emigracyjnego żołnierzy AK. Szczątki Veli bej Jedigara, zmarłego w Buenos Aires 13 grudnia 1971 r., zostały w 1991 r. przewiezione do Polski przez jego krewnych i przyjaciół oraz pochowane na Muzułmańskim Cmentarzu Tatarskim w Warszawie.

Azerbejdżanie i Polacy podkreślają głęboki wzajemny szacunek i wsparcie w sferze wojskowej. Pełen szacunku stosunek polskich przywódców do religii muzułmańskich żołnierzy kontraktowych i studentów wojskowych, a mianowicie zapewnienie możliwości przestrzegania obrzędów religijnych i budowa meczetu w Warszawie, podniosły morale żołnierzy azerbejdżańskich. Oficerowie wojskowi obu narodów odegrali kluczową rolę w walce o wolność swoich ojczyzn.

Dr Jeyhun Rzajev jest adiunktem Nauk Humanistycznych w Szkole Edukacji Uniwersytetu ADA w Azerbejdżanie

Ten artykuł rzuca światło na rolę i udział synów obu narodów w walce o wyzwolenie ze wspólnym wrogiem. Przywołane zostały postacie historyczne, których nazwiska są nierozerwalnie związane ze słodyczą zwycięstwa i goryczą porażki. Prawdziwa bezinteresowność Polaków uwidoczniła się w walce z bolszewikami w różnych regionach Azerbejdżanu. Spośród polskich oficerów w organizacji zbrojnego oporu w Gandży wyróżnili się: pułkownik Eugeniusz Dunin-Marcinkiewicz, kapitan Jerzy Kłossowski, kapitan Czarniecki, kapitan Pawłowski, kapitan Tomyszyn i inni. Pod dowództwem pułkownika Dunina-Marcinkiewicza utworzyli artylerię w azerbejdżańskiej armii narodowej i dzielnie walczyli w licznych bitwach z bolszewikami. Azerbejdżańska artyleria dowodzona przez Polaków odegrała znaczącą rolę w sukcesach odniesionych w bitwach pod Hadżigabulem, Kurdamirem i Alatem. 15 września 1918 r. aktywne zaangażowanie artylerii stało się kluczową decyzją w wyzwoleniu Baku od bolszewików z pomocą wojsk tureckich. Po wyzwoleniu Baku wszyscy polscy oficerowie zostali odznaczeni tureckimi medalami za bohaterstwo.

Pozostało 86% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Subskrybuj
Historia
Klub Polaczków. Schalke 04 ma 120 lat
Historia
Kiedy Bułgaria wyjaśni, co się stało na pokładzie samolotu w 1978 r.
Historia
Pomogliśmy im odejść z honorem. Powstanie w getcie warszawskim
Historia
Jan Karski: nietypowy polski bohater
Historia
Yasukuni: świątynia sprawców i ofiar
Materiał Promocyjny
Dzięki akcesji PKB Polski się podwoił