Stosunki wojskowe Azerbejdżanu i Polski w pierwszej połowie XX w.

Ten artykuł rzuca światło na rolę i udział synów obu narodów w walce o wyzwolenie ze wspólnym wrogiem. Przywołane zostały postacie historyczne, których nazwiska są nierozerwalnie związane ze słodyczą zwycięstwa i goryczą porażki. Prawdziwa bezinteresowność Polaków uwidoczniła się w walce z bolszewikami w różnych regionach Azerbejdżanu. Spośród polskich oficerów w organizacji zbrojnego oporu w Gandży wyróżnili się: pułkownik Eugeniusz Dunin-Marcinkiewicz, kapitan Jerzy Kłossowski, kapitan Czarniecki, kapitan Pawłowski, kapitan Tomyszyn i inni. Pod dowództwem pułkownika Dunina-Marcinkiewicza utworzyli artylerię w azerbejdżańskiej armii narodowej i dzielnie walczyli w licznych bitwach z bolszewikami. Azerbejdżańska artyleria dowodzona przez Polaków odegrała znaczącą rolę w sukcesach odniesionych w bitwach pod Hadżigabulem, Kurdamirem i Alatem. 15 września 1918 r. aktywne zaangażowanie artylerii stało się kluczową decyzją w wyzwoleniu Baku od bolszewików z pomocą wojsk tureckich. Po wyzwoleniu Baku wszyscy polscy oficerowie zostali odznaczeni tureckimi medalami za bohaterstwo.

Maciej Sułkiewicz i inni bohaterowie

Wysiłek, zapał i odwaga nie pozostały niezauważone. Leon Kryczyński (1887–1939) – szef Urzędu Rady Ministrów, publicysta i historyk, jego brat Olgierd Kryczyński (1885–1939) – wiceminister sprawiedliwości, generał Maciej Sułkiewicz (1865–1920) – pierwszy szef Sztabu Generalnego Armii Azerbejdżanu, i inni wyróżnili się swoimi zasługami [więcej w: Kryczyński, L., „Aleksander Sułkiewicz (ps. Czarny Michał, 1867–1916)”. Rocznik Tatarski, tom l, Wilno 1932; Arastun Bej, „Generał Maciej Sułkiewicz (1865–1920)”. Rocznik Tatarski, tom l, Wilno 1932; Guliyev, V., „Polscy Tatarzy w służbie państwowości azerbejdżańskiej: generał Maciej Sułkiewicz”]. Generał Maciej Sułkiewicz (w różnych źródłach nazywany także Muhammadem lub Sulejmanem) był jednym spośród 20 polskich Tatarów, którzy pracowali w organach wojskowych i państwowych Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej.

Veli bej Jedigar (1897–1971) Maciej Sułkiewicz (1865–1920)

Foto: IPN

19 marca 1919 r. Sułkiewicz, powołany na stanowisko szefa Sztabu Generalnego Armii Azerbejdżanu rozkazem ministra obrony Samada beja Mehmandarowa, wykazał się dużym zaangażowaniem w tworzeniu Armii Narodowej [za: Guliyev, V., „Polscy Tatarzy w służbie państwowości azerbejdżańskiej: generał Maciej Sułkiewicz”]. Po inwazji bolszewików na Azerbejdżan w 1920 r. w mieście Gandża wybuchło masowe powstanie. W zaciętych walkach z bolszewikami zginęło 32 tys. osób spośród miejscowej ludności oraz polski oficer artylerii Stankiewicz, który był blisko azerbejdżańskich żołnierzy i oficerów [za: Jagublu, N. „Rola M.E. Rasulzade w stosunkach Azerbejdżan–Polska” (2007). Adiloglu, Baku].

Począwszy od lat 1923 i 1924, oficerowie z Kaukazu zajętego przez bolszewików rozpoczęli służbę w Wojsku Polskim na podstawie kontraktu, zgodnie z ustaleniami marszałka Józefa Piłsudskiego. Do Wojska Polskiego przyjęto pięciu azerbejdżańskich oficerów. Byli to:

1. Pułkownik Israfil bej Muhammad – 29. Dywizja Kawalerii, Grodno;

2. Pułkownik Kazim bej Jahangir – 26. Dywizja Kawalerii, Skierniewice;

3. Major Veli bej Jedigar – 7. Pułk Ułanów Lubelskich, Mińsk Mazowiecki;

4. Porucznik Mammadzade Hamid Bej – 6. Oddział Legionu Kawalerii, Wilno;

5. Safar Oglu Kazim Bej – 4. Brygada Samochodowo-Czołgowa, Brześć.

[za: Tajne dokumenty (1939), Archiwum Główne Sił Zbrojnych (nr 3180). Warszawa, Rzeczpospolita Polska].

Warunki kontraktów oficerskich w II RP

Rząd polski stworzył możliwość kształcenia wojskowego oficerów, a później zapewnił ich rekrutację na podstawie istniejących warunków kontraktowych, których część warto zacytować:

§ 7. Oficer kontraktowy może otrzymać stypendium w przypadku problemów zdrowotnych. W przypadku śmierci oficera kontraktowego rodzina i wdowa otrzymują odszkodowanie zgodnie z umową.

§ 8. Oficerowie mają zapewnione wydatki na amunicję.

§ 9. W przypadku rozwiązania umowy strony są informowane na sześć tygodni przed ostatnim kwartałem roku. Umowa może zostać rozwiązana z następujących powodów:

a) w wyniku decyzji lekarza i komisji nadzorującej, że oficer kontraktowy jest niezdolny do służby;

b) dopóki obie strony uznają, że służba jest niepotrzebna, obie strony mogą rozwiązać umowę z ważnych powodów, które należy podać w ciągu dwóch tygodni.

§ 10. W przypadku naruszenia umowy oficer kontraktowy ma obowiązek terminowo zwrócić poniesione wydatki.

§ 11. Ewentualne spory muszą być rozstrzygane przez sąd.

§ 12. Podpisaną umowę należy dostarczyć w trzech egzemplarzach: jeden dla oficera kontraktowego, jeden dla działu kadr i jeden egzemplarz dla działu ekonomicznego.

Polacy okazywali szacunek oficerom kontraktowym, nie tylko zapewniając im bezpieczeństwo finansowe i prawne, ale także stwarzając przestrzeń do przestrzegania tradycji i obrzędów religijnych. Jeden z rozkazów marszałka Piłsudskiego brzmi: „Z księgi rozkazów wojskowych. Fragment: N13\32. Muzułmanie i ich wyznanie wiary. Wyznanie wiary w wojsku – dodatek do rozkazu: «Żołnierze wyznania muzułmańskiego powinni być zwolnieni od ćwiczeń i lekcji w dni swoich świąt religijnych. Żołnierze w garnizonach przy meczetach powinni być zwalniani w piątki od godz. 11.00 do 14.00 celem udania się na modlitwę». Minister Spraw Wojskowych J. Piłsudski, Marszałek Polski” [za: Tajne dokumenty (1939), Archiwum Główne Sił Zbrojnych (nr 3180). Warszawa, Rzeczpospolita Polska].

Zgoda rządu RP na budowę meczetu

W 1928 r. rząd polski podjął decyzję o budowie meczetu w Warszawie. Fragment Statutu Komitetu Budowy Meczetu w Warszawie brzmi: „Utworzone stowarzyszenie będzie nosiło nazwę Komitet Budowy Meczetu w Warszawie. Działalność jego będzie prowadzona na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Prawa społeczeństwa muszą być chronione. Siedziba Komitetu znajduje się w Warszawie” [za: Jagublu, N. „Rola M.E. Rasulzade w stosunkach Azerbejdżan–Polska” (2007). Adiloglu, Baku, str. 85–86]. Powyższe działania stworzyły warunki dla oficerów kontraktowych do pozostania w polskiej armii i służby w ramach ochotnictwa.