Zacznijmy od samego mistrza, gdyż jego osobiste doświadczenia miały istotny wpływ na to, co i jak malował. Urodził się 24 czerwca 1838 r. w Krakowie, a zatem pod zaborem austriackim, w niegdyś potężnej Polsce, która za sprawą trzech zaborców – Rosji, Prus i Austrii – została wymazana z map świata. Jego ojciec, Franciszek Ksawery Matejko, a właściwie František Xaver Matějka (Matieyka), był Czechem, urodzonym w Roudnicach koło Hradca Králové jako syn chłopski. Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciela muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Joannę Karolinę Rossberg wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Franciszek był katolikiem, Joanna – protestantką. Matejkowie zamieszkali przy ulicy Floriańskiej w Krakowie. Pomimo tej multikulturowości swoje potomstwo wychowali w duchu głębokiego szacunku do wszystkiego co polskie. Jan Alojzy był dziewiątym dzieckiem z jedenaściorga, jakie mieli państwo Matejkowie (było wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki). Gdy Jan miał siedem lat, zmarła jego matka, dziećmi więc zajęła się jej siostra. Ojciec był człowiekiem zasadniczym i nie akceptował malarskich pasji syna, mimo że ten od najmłodszych lat przejawiał wybitne zdolności plastyczne. Przyszłego mistrza pędzla do podążenia artystyczną drogą nie zniechęciły ani sceptycyzm ojca, ani nawet... znaczna wada wzroku.
