W trzech zaborach

Od czasów rewolucji francuskiej i postępującego rozwoju kapitalizmu poszerzała się sfera wolności obywatelskich. Po wiośnie ludów w latach 1848 – 1849 liberalizm dotarł też do Europy Środkowej

Publikacja: 08.07.2008 01:18

nętrze Wielkiej Synagogi

nętrze Wielkiej Synagogi

Foto: Zbiory ŻIH

Procesy emancypacyjne przebiegały w innym tempie w każdym z zaborów, zależały od specyfiki tamtejszej społeczności żydowskiej, jej liczebności oraz stosunku władz do Żydów. Najszybciej emancypowali się Żydzi z zaboru pruskiego, nieco wolniej i w mniejszym zakresie Żydzi z Galicji i Królestwa Polskiego. Rządy zaborcze kontrolowały proces uzyskiwania przez ludność żydowską praw obywatelskich i likwidacji jej specjalnego statusu prawnego (pisaliśmy o tym w poprzednich zeszytach, tu dokonajmy niezbędnej rekapitulacji – red.).

W czasie konstytucyjnego Królestwa Polskiego kolejne projekty reform ludności żydowskiej były torpedowane przez przeciwników równouprawnienia. Dopiero wydarzenia lat 60. XIX w. przyniosły zmiany. W 1861 r. wszyscy Żydzi uzyskali prawa wyborcze, w 1862 r. pozbawiono ich specjalnego statusu prawnego, a w 1866 r. zostali dopuszczeni do służby państwowej. Nadal jednak w Cesarstwie Rosyjskim utrzymywał się cały szereg ograniczeń prawnych dla Żydów. W 1835 r. skupiono wszystkich Żydów w tzw. strefie osiedlenia, która obejmowała 25 zachodnich guberni od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne. Skupiono tam ok. 5 mln Żydów. Mieli oni zakaz nabywania dóbr ziemskich, zakaz zamieszkania w dużych miastach, nie mogli piastować wysokich stanowisk w administracji państwowej, awansować na wyższe stopnie wojskowe, a na uczelniach rosyjskich obowiązywała zasada numerus clausus.

Pod koniec stulecia w Królestwie Polskim było ogółem nieco ponad 2000 osób, które podając język żydowski za ojczysty deklarowały wyznanie inne niż mojżeszowe. Spośród nich 1253 były wyznania rzymskokatolickiego, 422 – jednego z wyznań protestanckich

Żydzi w zaborze austriackim ostatecznie uzyskali prawa w 1867 r. Ustanowiona wtedy konstytucja monarchii austro-węgierskiej nadawała im status pełnoprawnych obywateli państwa. Jednak i w liberalnej monarchii Habsburgów Żydzi nie mogli korzystać w pełni z przyznanych im praw. Władze administracyjne nie uznawały np. jidysz za odrębny język, ale za narzecze języka niemieckiego.

Zgoła inaczej wyglądała sytuacja w zaborze pruskim. Po pierwsze, w XIX wieku ludność żydowska stanowiła tu znikomy procent. Bliskość niemieckich ośrodków asymilacji (Berlin) powodowała, że Żydzi z Wielkopolski dość szybko i intensywnie asymilowali się do kultury niemieckiej. Wzorem swoich niemieckich współbraci stawali się Niemcami wyznania mojżeszowego, całkowicie i dogłębnie zasymilowanymi. Ludność żydowska mieszkająca w zaborze pruskim uzyskała ostatecznie równouprawnienie na mocy konstytucji Związku Północnoniemieckiego w roku 1869.

Wielka Synagoga na Tłomackiem była symbolem postępowego żydostwa Warszawy oraz jedną z najwspanialszych polskich budowli XIX w. Propozycję jej budowy zgłosił w 1859 r. Ludwik Natanson. Dopiero jednak w 1876 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę synagogi według projektu Leandra Marconiego. 26 września 1878 r. w święto Rosz ha-Szana podczas uroczystego otwarcia Izaak Cylkow przywitał namiestnika hr. Pawła Kotzebue nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy w jidysz, ale po polsku. Odebrano to jako zgodę na wygłaszanie kazań w tym języku, ponieważ Kotzebue nie zaprotestował. Synagoga wzniesiona w stylu klasycystycznym z elementami empirowymi i renesansowymi posiadała 2200 miejsc siedzących, 1150 miejsc w hali głównej oraz 1950 miejsc w galerii dla kobiet. W synagodze znajdowały się również biblioteka z cennym księgozbiorem. Aron ka-Kodesz, ufundowany przez Natansonów, był wykonany z drewna cedrowego z Libanu. Wyrzeźbioną przez Gunderlacha bimę ufundował Mathias Bersohn. W synagodze odbywały się nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę i uchwalenia Konstytucji 3 maja. 16 maja 1943 r. synagoga została wysadzona w powietrze na znak ostatecznej likwidacji getta warszawskiego. Dokonał tego osobiście generał Jüergen Stroop dowodzący akcją tłumienia powstania w getcie.

j.k.

Robert Szuchta - historyk i nauczyciel specjalizujący się w tematyce Holokaustu i historii mniejszości narodowych na ziemiach polskich

Procesy emancypacyjne przebiegały w innym tempie w każdym z zaborów, zależały od specyfiki tamtejszej społeczności żydowskiej, jej liczebności oraz stosunku władz do Żydów. Najszybciej emancypowali się Żydzi z zaboru pruskiego, nieco wolniej i w mniejszym zakresie Żydzi z Galicji i Królestwa Polskiego. Rządy zaborcze kontrolowały proces uzyskiwania przez ludność żydowską praw obywatelskich i likwidacji jej specjalnego statusu prawnego (pisaliśmy o tym w poprzednich zeszytach, tu dokonajmy niezbędnej rekapitulacji – red.).

Pozostało 87% artykułu
Historia
Historia analizy języka naturalnego, część II
Historia
Czy Niemcy oddadzą traktat pokojowy z Krzyżakami
Historia
80 lat temu przez Dulag 121 przeszła ludność Warszawy
Historia
Gdy macierzyństwo staje się obowiązkiem... Kobiety w III Rzeszy
Historia
NIK złożyła zawiadomienie do prokuratury ws. Centralnego Przystanku Historia IPN