Związek Walki Czynnej

W czerwcu 1908 roku w lwowskim mieszkaniu Kazimierza Sosnkowskiego odbyło się zebranie działaczy Organizacji Bojowej PPS-FR. Podjęto tam decyzję o powołaniu do życia organizacji mającej koordynować wysiłki zmierzające do wywołania w Kongresówce i na ziemiach zabranych kolejnego powstania oraz przygotowania jego kadry przywódczej. Jak pisał jeszcze w sierpniu 1906 roku Piłsudski: „Rewolucja zbrojna (…) dostatecznie silna do zgniecenia sił rządowych – oto konieczność dziejowa, jaką mamy przed sobą. Musimy wykorzystać wszelkie siły społeczne w celu zorganizowania zbrojnego powstania. Ono jedynie może zmienić podstawy naszego bytu politycznego”.

Utworzony wówczas Związek Walki Czynnej z założenia obejmował jedynie wąską, elitarną grupę zakonspirowanych działaczy niepodległościowych. Po roku działalności liczył zaledwie 105 członków we Lwowie, 36 w Krakowie i sześciu w Borysławiu. Do 1912 roku liczba członków ZWC wzrosła do 700 – 800 osób. Działali oni także w komórkach na terenie Rosji, m.in. w Warszawie, Wilnie, Moskwie i Kijowie. Początkowo działacze PPS-FR byli niezadowoleni z powstania ZWC. Jej istnienie zaakceptowali dopiero na konferencji w Zakopanem w styczniu 1909 roku.

W celu przeszkolenia wojskowego większej grupy osób działacze ZWC postanowili wykorzystać legalne możliwości, jakie dawało austriackie ustawodawstwo. Ustawa o stowarzyszeniach z 1867 roku umożliwiała bowiem powoływanie do życia stowarzyszeń strzeleckich (Schützen Vereine). Przez długie lata władze zezwalały jednak na ich zakładanie jedynie w Tyrolu uchodzącym za najwierniejszy bastion Habsburgów. Do powoływania takich organizacji w całej monarchii zachęcało zarządzenie austriackiego ministra obrony krajowej z 1909 roku. Miało to oczywiście wzmóc potencjał obronny monarchii naddunajskiej. Powyższe zarządzenie umożliwiało takim związkom korzystanie z wojskowych strzelnic, pomocy wojskowych instruktorów czy zakupu broni i amunicji po preferencyjnych cenach.

Korzystając z tych ram prawnych, na przełomie 1909 i 1910 roku we Lwowie opracowano statut Związku Strzeleckiego. Organizacja została zarejestrowana w kwietniu 1910 roku, uzyskawszy wcześniej zatwierdzenie namiestnika Michała Bobrzyńskiego. Na jej czele stanął Władysław Sikorski. Osiem miesięcy później Bobrzyński zaakceptował także statut krakowskiego Towarzystwa Strzelec, pod kierownictwem Władysława Tetmajera (od 1911 roku). Niedługo potem powstał również Związek Strzelecki w Brzeżanach.

[wyimek]Nie tylko myśl zbrojna upadła u nas, nawet myśl o niepodległości Polski znikła w środowiskach i zjazdach kulturalnych, znikła nawet u socjalistów. Naród zaniemógł i opuścił ręce.

Józef Piłsudski o potrzebie podjęcia przygotowań do walki o niepodległość na zjeździe w Zakopanem 25 – 26 sierpnia 1912 roku[/wyimek]

Namiestnik traktował jednak związki strzeleckie z dużą rezerwą. Uważał je za zbrojną przybudówkę PPS-FR, stworzoną i kierowaną przez „zaimportowanych” z Kongresówki radykałów. Ich działalność mogła skomplikować sytuację wewnętrzną w Galicji, nawet niekorzystnie wpłynąć na politykę zagraniczną. Austriackie władze wojskowe miały jednak odmienne zdanie, opowiadając się za rozwojem ruchu. W końcu Piłsudski obiecywał im, że w wypadku wojny z Rosją na tyłach armii carskiej zbrojne powstanie wznieci 200 tys. bojowników. Oczywiście rzeczywiste wpływy PPS-FR i liczba uzbrojonych członków były kilkakrotnie mniejsze.

[srodtytul]Kryzys bośniacki[/srodtytul]

Rozwojowi działalności niepodległościowej w zaborze austriackim sprzyjała sytuacja międzynarodowa. Od 1906 roku zaczęły się pogarszać relacje Wiednia z Petersburgiem. Rosjanie pobici przez Japończyków w Korei i Mandżurii w latach 1904 – 1905 swą uwagę ponownie skierowali na Bałkany, a w samej Rosji coraz większe wypływy zaczęły zdobywać środowiska pansłowiańskie. Na przełomie 1908 i 1909 roku Europa stanęła na krawędzi wojny. Trwał wówczas tzw. bośniacki kryzys aneksyjny spowodowany decyzją władz w Wiedniu o inkorporacji okupowanych i administrowanych od 1878 r. terytoriów Bośni i Hercegowiny, które formalnie wciąż należały do Turcji. Wywołało to oburzenie zwłaszcza w Serbii, która sama miała ochotę na tę zamieszkaną wówczas w większości przez Serbów prowincję. Po jej stronie w imię pansłowiańskiej solidarności stanęła Rosja, domagając się unieważnienia decyzji i zwołania międzynarodowego kongresu. Austro-Węgry z kolei miały sojusznika w Niemcach, którzy, grożąc wojną, żądali uznania aneksji.

Rosja nie wyleczyła jeszcze ran po wojnie z Japonią i rewolucji 1905 roku. Nie mogła sobie pozwolić na kolejną wojnę i zgodziła się na aneksję. Uczyniła to jednak z niechęcią i w poczuciu upokorzenia. Rosyjskie elity pałały chęcią zemsty za „dyplomatyczną Cuszimę”, jak ochrzczono kryzys bośniacki. Nienawiść była tak głęboka, że gdy jesienią 1909 roku car udał się w podróż do Włoch, wybrał okrężną drogę przez Niemcy i Francję, by nie jechać przez terytorium monarchii naddunajskiej. Rosja, spodziewając się konfliktu, podjęła zakrojony na szeroką skalę program modernizacji rosyjskiej armii. Zaborcy znów zaczęli zabiegać o sympatię Polaków. Jak wspominał Ignacy Daszyński: „Silne napięcie między Austrią a Rosją oddziałało szczególnie na polski obóz niepodległościowy. Wojna zdawała się wisieć na włosku. Terenem jej musiała być ziemia polska”.

[srodtytul]Wojna wywiadów[/srodtytul]

Kilka lat przed wybuchem wielkiej wojny Galicja stanowiła istny raj dla szpiegów i miejsce rywalizacji wywiadów. Bacznie obserwowała ją carska Ochrana, starająca się wykraść jak najwięcej informacji wojskowych. Lawinowo rosła liczba procesów o szpiegostwo. Podczas gdy według danych austro-węgierskiego sztabu generalnego sądy galicyjskie w 1908 roku z tego powodu skazały cztery osoby, to w 1909 – siedem, w 1910 – 17, w 1912 – 37, a w 1913 roku aż 51. Dla przykładu 9 stycznia 1910 r. na dworcu we Lwowie żandarmeria ujęła niedawno przybyłego z Rosji Aureliusza Miłobędzkiego, który właśnie wsiadał do pociągu do Przemyśla, gdzie znajdowała się potężna twierdza. Na przesłuchaniu wyznał, że pracuje dla Ochrany.

Informacjami z nią dzielili się także przedstawiciele ruchu starorusińskiego uznający, że galicyjscy Rusini nie są odrębnym narodem ukraińskim, ale częścią narodu rosyjskiego. Propagowali także konwersje z grekokatolicyzmu na prawosławie. Ich działalność wspierało działające w Rosji Towarzystwo Galicyjsko-Rosyjskie pod kierownictwem posła do Dumy hrabiego Władymira Bobryńskiego. Na przełomie 1913 i 1914 roku odbyły się procesy działaczy starorusińskich oskarżonych o zdradę stanu i dążenia do oderwania wschodniej Galicji i Rusi Zakarpackiej celem przyłączenia ich do Rosji.

[wyimek]Ćwiczenia zaczynały się o godz. 5.30 lub 6 rano, bez względu na pogodę, i trwały godzinę, tak by akademicy zdążyli na wykłady. W jesieni i zimie było jeszcze ciemno, gdy odbywaliśmy co drugi dzień kurs 2-kilometrowy biegiem, gdyż za wcześnie nie wstawaliśmy, a nagany przed frontem za spóźnienie słyszeć nie chcieliśmy.

Wspomnienia M. Romockiego-Malickiego[/wyimek]

Austriacy zdawali sobie sprawę, że przegrywają wojnę wywiadowczą z Rosją. Ważną rolę w grze tajnych służb mogli odegrać Polacy. Piłsudski jeszcze we wrześniu 1906 roku rozmawiał na ten temat z odpowiedzialnym za wywiad oficerem sztabu X korpusu z Przemyśla płk. Franzem Kanizem, oferując dane wywiadowcze w zamian za tolerowanie i ciche wsparcie dla działalności PPS w Galicji. Oferta została jednak odrzucona.

Austriacki sztab generalny docenił jednak znaczenie polskiego ruchu niepodległościowego podczas kryzysu bośniackiego. Strzelcy dostarczali Austro-Węgrom danych dotyczących m.in. dyslokacji wojsk rosyjskich w rejonach przygranicznych, stanów magazynów, rozkładu koszar, szkiców i planów fortyfikacji, połączeń kolejowych. Z powodu tej współpracy w okresie międzywojennym endeccy przeciwnicy Marszałka nazywali go austriackim agentem.

Carska Ochrana nie zasypiała gruszek w popiele i z pewnością miała agentów w ZWC, PPS-FR czy organizacjach strzeleckich. Rosjanie kanałami dyplomatycznymi wielokrotnie dawali do zrozumienia Austro-Węgrom, że doskonale wiedzą, co się w Galicji święci, zarzucając im tolerowanie „szkoły terrorystów”. Bezskutecznie starali się m.in. zablokować w 1910 roku rejestrację związków strzeleckich, podważając ich rzekomo czysto sportowy charakter. Władze monarchii naddunajskiej nie uległy jednak presji sąsiada. Nie wydały także poszukiwanego w Rosji Walerego Sławka, którego w czerwcu 1909 roku aresztowała krakowska policja. Znaleziono przy nim wówczas rewolwer, dynamit i materiały propagandowe, które niedwuznacznie wskazywały na charakter jego działalności. Zresztą nie tylko on znalazł w Austro-Węgrzech schronienie przed carskim wymiarem sprawiedliwości. Po 1912 roku na Podhalu gościł Włodzimierz Iljicz Uljanow, znany szerzej pod pseudonimem Lenin.

[srodtytul]Działalność związków strzeleckich[/srodtytul]

Komenda Główna Związku Strzeleckiego urzędowała we Lwowie. Podlegały jej komendy okręgowe w Krakowie (Galicja Zachodnia), Rzeszowie (Galicja Centralna) i Lwowie (Galicja Wschodnia). Oprócz tego działała Komenda Zagranica i utajniona Komenda Królestwa Polskiego. W ostatnim roku przed wybuchem I wojny światowej komendą lwowską dowodził Edward Rydz-Śmigły, krakowską Mieczysław Trojanowski „Ryszard”, a rzeszowską Władysław Wilk „Rudolf”. Koła terenowe zakładano w miejscowościach, gdzie akces do organizacji zgłosiło co najmniej osiem osób. We Lwowie, Krakowie i Wieliczce istniały oddziały kobiece, przygotowywane do zadań pomocniczych. Wśród strzelców byli również Żydzi: w 1914 r. w Stanisławowie było ich dziesięciu, w Tarnowie ośmiu, a w Brzeżanach siedmiu. Więcej było ich na kursach oficerskich i podoficerskich, gdzie dominowali przedstawiciele inteligencji.

Związki strzeleckie mogły liczyć na przychylność władz, które zezwalały na korzystanie z wojskowych strzelnic i placów ćwiczeń, ułatwiały zakup broni i amunicji. Ich członkowie mieli prawo do noszenia organizacyjnych mundurów, a w określonych prawem przypadkach broni palnej i białej.

Mundury zostały zaprojektowane wiosną 1913 roku, a krojem przypominały brytyjskie. Jednak z powodu wysokiej ceny (40 koron) większość strzelców musiała się zadowolić jedynie czapkami, tzw. maciejówkami.

Strzelcy organizowali ćwiczenia kilka razy w tygodniu, z reguły wczesnym rankiem, tak aby potem można było zdążyć do szkoły czy pracy. Warunki pogodowe nie odgrywały przy tym żadnej roli. Popołudniami odbywały się zajęcia teoretyczne, m.in. wykłady z teorii wojskowości, terenoznawstwa, a także historii i geografii Polski. Analfabetów uczono czytać i pisać. Członkowie związków kultywowali demokratyczne tradycje doby Legionów Dąbrowskiego, zwracając się do siebie per „obywatelu”.

Święta państwowe albo kościelne wykorzystywano do ćwiczeń w terenie połączonych z manewrami nocnymi i długimi przemarszami w pełnym rynsztunku. Latem zaś organizowano specjalne obozy szkoleniowe. Miało to na celu wyrobienie tężyzny fizycznej i karności. Służba w strzelcach wymagała samodyscypliny i gotowości do wyrzeczeń, hartując także ducha.

Poza szkoleniem dla żołnierzy organizacja prowadziła kursy podoficerskie i oficerskie. Program tych pierwszych obejmował m.in. elementy taktyki, budowę umocnień polowych, sygnalizację, terenoznawstwo, organizację wojska rosyjskiego, musztrę do szczebla kompanii, geografię polityczną i wojskową oraz porozbiorową historię Polski. W przededniu wielkiej wojny w związkach strzeleckich prowadzono 14 szkół oficerskich, ok. 50 podoficerskich i ponad 200 żołnierskich. Zdecydowana większość obejmowała przygotowanie do służby w piechocie, choć szkolono też pododdziały łączności, saperów czy kawalerii. Na potrzeby szkoleniowe przygotowano regulaminy, instrukcje i skrypty oraz zbierano literaturę fachową. W kwietniu 1914 roku wyszedł pierwszy numer miesięcznika „Strzelec” pod redakcją Mariana Kukiela.

Okazjami do zademonstrowania siły i przyciągnięcia nowych członków były uroczystości publiczne, jak obchody różnych rocznic narodowych. Na przykład 22 stycznia 1913 roku z okazji 50. rocznicy wybuchu powstania styczniowego odbyła się uroczysta zbiórka i ćwiczenia drużyn strzeleckich we Lwowie, a 18 – 19 października zorganizowano w Krakowie obchody 100. rocznicy śmierci księcia Józefa Poniatowskiego w bitwie pod Lipskiem. Centralny punkt uroczystości stanowiły ćwiczenia wojskowe drużyn strzeleckich, sokolich i harcerskich zorganizowane na Błoniach.

Jednak sam Komendant niechętnie patrzył na udział podległych mu formacji w takich imprezach, uważając, że niepotrzebnie odciągają one strzelców od codziennej pracy. Piłsudski skoncentrował się w tym okresie niemal wyłącznie na pracy wojskowej. Usiłował zapobiec przekształceniu się związków strzeleckich w platformę rywalizacji między różnymi partiami. Nie było to łatwe zadanie – nawet PPS-FR robiła z tego powodu Komendantowi wyrzuty.

[srodtytul]Przyspieszenie lat 1912 – 1913[/srodtytul]

Skłócone i nieufne wobec siebie narody bałkańskie nie dały o sobie na długo zapomnieć. Latem i jesienią 1912 roku dzięki mediacji rosyjskiej dyplomacji zawiązały one antyturecką Ligę Bałkańską. Jej wojska w błyskawicznej kampanii na przełomie 1912 i 1913 roku pokonały Turcję i dokonały rozbioru jej europejskich posiadłości. W wyniku dwóch wojen bałkańskich wroga Austro-Węgrom Serbia dwukrotnie zwiększyła swą ludność i terytorium. Zaniepokojonym takim rozwojem sytuacji Austro-Węgrom pozostało jedynie powstrzymywanie Serbów przed opanowaniem ziem albańskich i drogi nad Adriatyk. Wiosną 1913 roku trwało gorączkowe tworzenie zrębów albańskiej państwowości. Spierano się przy tym tak zażarcie i drobiazgowo o przebieg granic, że szef brytyjskiej dyplomacji Edward Grey musiał przypomnieć stronom konfliktu, że ogólnoeuropejska wojna o miejscowość nieznaną szerszej opinii publicznej, którą trudno w ogóle znaleźć na mapie, byłaby absurdem. Chodziło tu o zapyziałą, zamieszkaną zaledwie przez 6 tys. mieszkańców Djakową, którą Rosjanie chcieli widzieć w Serbii, a Austro-Węgrzy w Albanii.

[wyimek]Należy się wystrzegać, aby praca nie zeszła na tory złe łatwych popisów publicznych i zewnętrznych czysto efektów. Niebezpieczeństwem tym grożą obchody patriotyczne, do których kraj [tj. Galicja] przywykł, tanim sposobem szerzące w społeczeństwie złudzenia co do jego gotowości i siły.

Rozkaz okólny komendanta głównego z 31 października 1913 r.[/wyimek]

Równocześnie trwała austro-węgiersko-rosyjska próba sił na granicy. Jeszcze przed wybuchem wojny bałkańskiej, we wrześniu 1912 roku, Rosjanie zorganizowali olbrzymie manewry w warszawskim okręgu wojskowym, a po ich zakończeniu zatrzymali w szeregach część rezerwistów. Pod bronią stało tam prawie 270 tys. żołnierzy, czyli połowa pokojowego etatu armii austriackiej. Miało to na celu powstrzymanie Wiednia przed ingerencją na Bałkanach. Po wybuchu wojny bałkańskiej armia austro-węgierska błyskawicznie przeprowadziła częściową mobilizację w Galicji na przełomie listopada i grudnia 1912 r., zwiększając liczebność tamtejszych garnizonów o połowę. Wywołało to wręcz panikę wśród ludności cywilnej przekonanej, że lada moment dojdzie do wojny. Sytuacja uległa odprężeniu dopiero w marcu 1913 roku, gdy obie strony zdecydowały się na redukcję swych sił zbrojnych. Rosjanie odesłali do cywila 370 tys. żołnierzy, a Austro-Węgrzy 40 tys. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że to jedynie zawieszenie broni w dyplomatycznych zapasach.