Dziedzictwo narodowe: Ossolineum cz. 2

Dziedzictwo narodowe: Ossolineum cz. 1

W 1945 r. dla budowanego we Wrocławiu polskiego życia kulturalnego i naukowego ulokowane tu zbiory ossolińskie były bezcenne. Zasoby Zakładu pozostały po wojnie w większości we Lwowie (szacuje się, że w ok. 60 proc.), a nie licząc odzyskanych zbiorów z porzuconego przez Niemców w dolnośląskim Zagrodnie transportu, jedynie część kolekcji została w latach 1946–1947 przekazana do Wrocławia jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego". Opiekę nad ocalałą kolekcją powierzono rektorowi Uniwersytetu Wrocławskiego Stanisławowi Kulczyckiemu oraz Antoniemu Knotowi, dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej. Umieszczono ją w barokowym budynku poklasztornym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdą, gdzie wcześniej działało męskie gimnazjum katolickie. Już w 1947 r., po wstępnym remoncie gmachu, uruchomiono czytelnię. W tym samym roku reaktywowano także działalność wydawniczą. Niestety, gdy w 1946 r. powoływano Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, nie odtworzono Muzeum Lubomirskich.

Trudny okres PRL i restytucja w III RP

Pierwszym powojennym dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu został Antoni Knot. W 1953 r. Ossolineum włączono w struktury Polskiej Akademii Nauk i podzielono na dwie odrębne placówki: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Bibliotekę PAN oraz Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN. Odtąd biblioteka i wydawnictwo przez wiele lat miały jedynie wspólną nazwę i logo. W trudnych latach PRL dyrektorami Biblioteki ZNiO – PAN byli kolejno: Eugeniusz Szlapak, Franciszek Pajączkowski i Janusz Albin.

W kwietniu 1990 r. dyrektorem został Adolf Juzwenko, który wraz z Radą Naukową i Towarzystwem Przyjaciół Ossolineum podjął starania o restytucję fundacji. Rozpoczął poszukiwania żyjących kuratorów Ossolineum z rodów ustanowionych jeszcze przez Ossolińskiego. W 1990 r. udało się odnaleźć Mieczysława Ledóchowskiego, który od 1960 r. mieszkał w Wiedniu. Zgodził się on wejść w skład Rady Naukowej Biblioteki Ossolineum i wziął udział w przygotowaniach projektu sejmowej ustawy o Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich.

Efektem tych działań było uchwalenie 5 stycznia 1995 r. przez Sejm RP ustawy o fundacji – Zakład Narodowy im. Ossolińskich (DzU nr 23, poz. 121), na mocy której Ossolineum uzyskało status fundacji prawa publicznego. Powołana do życia fundacja uznana została za spadkobierczynię lwowskiego Ossolineum. Patronat nad Zakładem objął prezydent RP. Preambuła ustawy wskazywała na „Ustanowienie familijne" Józefa Maksymiliana Ossolińskiego z 1817 r. oraz na porozumienie z Henrykiem Lubomirskim z 1823 r., w którym uzgodniono powołanie do życia ordynacji przeworskiej generującej dochody przekazywane na utrzymanie Ossolineum, a przede wszystkim na Muzeum Książąt Lubomirskich. W latach 90. nie można było wykluczyć roszczeń sukcesorów rodu Lubomirskich. Mogli się oni powołać na ustanowienie ordynacji przeworskiej z 1868 r., gdzie umieszczono zapis, że w przypadku likwidacji ordynacji Lubomirscy opuszczą Ossolineum, zabierając także zbiory. Ordynacja przestała istnieć w 1945 r. Dyrektor rozpoczął rozmowy ze spadkobiercami Lubomirskich: Elżbietą Rufener-Sapiehą, Eustachym Sapiehą, Antonim, Andrzejem i Kazimierzem Potulickimi oraz Jadwigą Sierakowską-Rej. 17 września 2002 r. na Zamku Królewskim w Warszawie wszyscy oni podpisali uroczyste postanowienie, w którym, biorąc pod uwagę historię, tradycję i wcześniejsze zapisy ustanawiające Ossolineum, zadeklarowali zaniechanie wszelkich roszczeń i wsparcie Ossolineum w realizacji zamierzeń Henryka Lubomirskiego oraz zwrócili się do wszystkich członków rodziny, by pomogli Zakładowi w odzyskiwaniu zbiorów Lubomirskich.

Kolejne nowelizacje ustawy o ZNiO z 2007 r. umożliwiły odtworzenie w Ossolineum Muzeum Książąt Lubomirskich, uratowały od upadłości Wydawnictwo Ossolineum i doprowadziły do włączenia go w struktury Zakładu. W latach 2014–2015 wydawnictwo wznowiło serię wydawniczą Biblioteka Narodowa, publikuje współczesną eseistykę i prozę, klasykę literatury, literaturę naukową, popularnonaukową oraz prace związane z historią i bieżącą działalnością Zakładu.

Bogate zasoby i nowe ekspozycje

Obecnie wrocławskie zbiory Muzeum Książąt Lubomirskich znajdują się pod opieką Działu Sztuki oraz Działu Numizmatycznego. Dział Sztuki, liczący ok. 200 tys. obiektów, posiada wyjątkowo cenną kolekcję rysunków mistrzów europejskich XV–XIX w., w tym największy w kraju zespół rysunków Rembrandta i zbiór kilkunastu tysięcy rysunków artystów polskich XVII–XX w. (w skład tego działu wchodzą także: grafika, malarstwo, miniatury, rzemiosło artystyczne, ekslibrisy, fotografie i pocztówki). Dział Numizmatyczny ma ponad 120 tys. obiektów i składa się z kolekcji monet polskich, obcych, antycznych (trzeciej w Polsce pod względem liczebności), a także banknotów, odznaczeń, medali, pieczęci oraz rzemiosła artystycznego. Trwają intensywne prace związane z budową nowej siedziby Muzeum Książąt Lubomirskich.

Zbiory Ossolineum powiększane są poprzez zakupy, ale wzbogacają je także cenne dary wielu osób i instytucji. Do największych darowizn należą m.in.: kolekcja map śląskich dr. Tomasza Niewodniczańskiego, kolekcja monet i medali Stefana Garczyńskiego, księgozbiory Eustachego Sapiehy, Władysława Bartoszewskiego, Ryszarda Kuklińskiego, cenne archiwa rękopiśmienne Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Tadeusza Żenczykowskiego, Stanisława Vincenza, Marii i Jerzego Kuncewiczów czy Jerzego Grotowskiego. Z darów przekazanych przez Władysława Bartoszewskiego i Jana Nowaka-Jeziorańskiego utworzono w ZNiO dwa Gabinety Świadków Historii pod patronatem każdego z darczyńców. Przekazany w 2016 r. księgozbiór i spuścizna rękopiśmienna Tadeusza Różewicza stanie się podstawą do utworzenia trzeciego gabinetu.

Ossolińskie zbiory liczą obecnie blisko 2 mln jednostek. W trosce o zachowanie najcenniejszych eksponatów, szczególnie rękopisów i starych druków, od 2007 r. realizowanych jest wiele projektów wspierających konserwację i digitalizację zbiorów. Od 2006 r. Biblioteka Ossolineum należy też do konsorcjum Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej, udostępniając w jej zasobach ponad 10 tys. obiektów online. Znaczna część zbiorów Biblioteki Ossolineum (w tym tzw. zbiory lwowskie) należy do Narodowego Zasobu Bibliotecznego otaczanego szczególną ochroną. Prowadzona przez Ossolineum od początku funkcjonowania działalność naukowo-badawcza to przede wszystkim naukowe opracowywanie zbiorów i historii instytucji, prace dotyczące dziejów Ossolineum, publikowanie własnego periodyku naukowego (od 1991 r. pt. „Czasopismo ZNiO"), szeroka działalność wystawiennicza czy współpraca z innymi instytucjami naukowymi (m.in. od 2017 r. Ossolineum jest członkiem Oksfordzkiego Towarzystwa Bibliograficznego).

Ossolineum w maju 2016 r. uruchomiło Muzeum „Pana Tadeusza", które mieści się na wrocławskim Rynku, w Kamienicy pod Złotym Słońcem. Prowadzi ono działalność kulturalną, naukowo-badawczą, edukacyjną i popularyzatorską, związaną najważniejszym eksponatem – rękopisem Mickiewiczowskiego „Pana Tadeusza" – oraz innymi obiektami pochodzącymi ze zbiorów Ossolineum. Niezwykle ciekawe są losy pozyskania przez Ossolineum rękopisu, będącego od późnych lat XIX w. własnością rodziny Tarnowskich. Przechowywali oni manuskrypt w siedzibie rodu, na zamku w Dzikowie. Wkrótce po wybuchu wojny, jeszcze we wrześniu 1939 r., Zdzisław Artur Tarnowski zdeponował go w Bibliotece Zakładu we Lwowie. W 1944 r., wobec zbliżającej się ofensywy sowieckiej, niemieckie władze biblioteczne zarządziły ewakuację najcenniejszych starych druków i numizmatów oraz zbiorów rękopiśmiennych, w tym „Pana Tadeusza", do Krakowa. Miały być one wywiezione w głąb Rzeszy, ale transport utknął na Dolnym Śląsku w miejscowości Adelin (dzisiejsze Zagrodno, powiat złotoryjski), gdzie zastał go koniec wojny.

Po szczęśliwym odnalezieniu manuskrypt trafił w 1947 r. do Ossolineum. W 1992 r. w wyniku negocjacji dyrektora Ossolineum Adolfa Juzwenki ze spadkobiercą Janem Arturem Tarnowskim przywrócono rękopisowi status depozytu. Kontynuowane przez dyrektora rozmowy z Tarnowskim zakończyły się w listopadzie 1999 r. sprzedażą rękopisu Zakładowi. Dzięki hojności gminy Wrocław oraz ofiarności Jana Artura Tarnowskiego rękopis przeszedł na własność Ossolineum. Jedną trzecią wartości dzieła, przychylając się do wniosku prezydenta Wrocławia Bogdana Zdrojewskiego, sfinansowała gmina Wrocław, dwie trzecie zaś, w dowód uznania dla troski, z jaką Ossolineum opiekowało się rękopisem, Jan Artur Tarnowski przekazał w darze. W 2014 r. rękopis „Pana Tadeusza" został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.

Niezwykle ważnym elementem działalności Ossolineum jest współpraca z instytucjami lwowskimi, zwłaszcza z Lwowską Narodową Naukową Biblioteką Ukrainy im. V. Stefanyka. Od 2004 r. Ossolineum prowadzi program digitalizacji polskich kolekcji przechowywanych w tej instytucji (przede wszystkim przedwojennych ossolińskich kolekcji rękopiśmiennych oraz zbioru prasy polskiej z lat 1801–1939). W 2006 r. powołany został pełnomocnik Ossolineum we Lwowie. Jego zadaniem jest m.in. koordynacja projektów digitalizacji, współpraca ze wszystkimi instytucjami, do których trafiły dawne zbiory Zakładu, a także organizacja pod patronatem konsula generalnego RP we Lwowie i we współpracy ze stroną ukraińską „Spotkań ossolińskich" z ludźmi nauki, kultury i polityki.

Artykuł powstał na podstawie materiałów przygotowanych przez Ossolineum

Jubileusz 200-lecia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

W ramach jubileuszu odbędą się m.in.:

- Gala jubileuszowa, 5 czerwca 2017 r., Opera Wrocławska

- Plenerowy koncert L.U.C. „Kurier z Warszawy w Muzeum Pana Tadeusza", 6 czerwca 2017 r. o godz. 20, przed budynkiem Muzeum Pana Tadeusza, Kamienica pod Złotym Słońcem, wrocławski Rynek

- Wystawa jubileuszowa „200 lat Ossolineum. 1817–2017", 5 czerwca – 30 listopada 2017 r., Ossolineum

- Planszowa wystawa plenerowa „Zapamiętane, zapomniane... Wystawy ossolińskie w zbiorach Działu Dokumentów Życia Społecznego", 5 czerwca – 30 listopada 2017 r., Ossolineum

- Planszowa wystawa jubileuszowa – objazdowa „200 lat Ossolineum. Litteris et Artibus. Zakład Narodowy im. Ossolińskich (1817–2017)", 5 czerwca 2017 r. – 5 czerwca 2018 r., w wybranych instytucjach w kraju i za granicą

- Konferencja naukowa „200 lat Ossolineum", 18–20 października 2017 r., Wydział Prawa Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

- Jubileuszowym obchodom towarzyszą wydawnictwa, pamiątkowe karty pocztowe, specjalnie bite monety oraz ekslibris zaprojektowany i wykonany przez Wojciecha Jakubowskiego

Ponadto we Lwowie odbędą się: