Polskie dzieci o węgierskich korzeniach

Urodzonego w 1890 r. w Budapeszcie Emanuela Korompayego do Polski rzuciła zawierucha I wojny światowej. Nauczyciel akademicki i filolog został zmobilizowany w 1914 r. do wojska austro-węgierskiego i skierowany na front galicyjski. Stacjonujący w twierdzy przemyskiej żołnierz szybko piął się po szczeblach kariery wojskowej, a w 1916 r. został podporucznikiem Batalionu Strzelców Polnych nr 1. Odznaczono go także brązowym Medalem Waleczności.

Wspólne zamiłowanie do języków obcych zaowocowało bliższą znajomością z Mieczysławą Grabasówną, polską tłumaczką języka niemieckiego. Relacja ta szybko przemieniła się w płomienne uczucie. W 1917 r. Emanuel pojął Mieczysławę za żonę, a w 1918 r. urodziła się ich pierwsza córka Ilona.

Po zakończeniu działań wojennych nowożeńcy sprowadzili się na Węgry, gdzie jednak od razu spotkało ich bolesne przeżycie związane z nastawieniem rodziny Emanuela do jego małżonki. Zamożna i arystokratyczna rodzina Korompay, znana na Węgrzech od 700 lat, nie zaakceptowała wyboru młodego mężczyzny w postaci polskiej i nisko sytuowanej żony. „Chciała go bogato ożenić i miała pretensje, że poślubił Polkę. Nie dostał więc ani grosza” – wspominała po latach Ilona, dodając, że ostatecznie rodzina Korompayego łaskawie zgodziła się przyjąć do rodu ojca i ją, ale bez matki. Oburzony Emanuel nie chciał nawet o tym słyszeć i ostatecznie opuścił Węgry, nie przyjmując należnej mu części rodzinnego majątku.

Korompay w Polsce

Małżonkowie powrócili do Przemyśla. W latach 1919–1921 przyszły na świat kolejne córki: Marta i Elżbieta. Emanuel przyjął obywatelstwo polskie i wstąpił do Wojska Polskiego. W 1924 r. uzyskał stopień kapitana, ale już pięć lat później został przeniesiony w stan spoczynku. Sytuacja materialna rodziny drastycznie się pogorszyła. Pomoc nadeszła w zupełnie nieoczekiwanym i przypadkowym momencie: podczas podróży pociągiem Emanuel zauważył mężczyznę czytającego węgierską gazetę, z którym nawiązał rozmowę. Podróżny okazał się profesorem języka węgierskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Usłyszawszy o trudnym położeniu rodziny Korompayego, zgodził się odstąpić mu swój lektorat na uniwersytecie oraz etat w ambasadzie węgierskiej i kierownictwo w Towarzystwie Przyjaźni Polsko-Węgierskiej w Warszawie. Dzięki temu mógł on całkowicie poświęcić się pracy na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie również wykładał, a dla rodziny Korompayego ta propozycja okazała się wybawieniem.

W 1930 r. rodzina sprowadziła się do Warszawy, gdzie Emanuel podjął pracę, a dziewczynki rozpoczęły naukę w szkole sióstr nazaretanek. Szczęśliwe życie rodzinne przerwał rok 1939. W sierpniu Emanuel przebywał z grupą swoich studentów na Węgrzech, jednak poczucie moralnego obowiązku nakazało mu powrót do Polski i poddanie się mobilizacji, chociaż jako pracownik ambasady oraz oficer w stanie spoczynku nie musiał tego robić. Był już wówczas jednym z najbardziej lubianych i zasłużonych profesorów uniwersytetu, autorem pierwszego polsko-węgierskiego słownika i polsko-węgierskich rozmówek. Po ataku ZSRR na Polskę 17 września Korompay trafił do radzieckiej niewoli w chwili, gdy wraz ze swoim oddziałem próbował przedostać się do Rumunii. Po odmowie zdjęcia szlifów oficerskich, co zapewniłoby mu wolność, trafił do obozu jenieckiego w Starobielsku.

Pozostała w Warszawie rodzina Emanuela również przeżywała tragiczne chwile. 5 września Mieczysława wraz z córką Martą rozpoczęły pracę jako ochotniczki w Komendzie Głównej Miasta Warszawy mieszczącej się w Hotelu Europejskim. Marta pełniła rolę sanitariuszki w dziale łączności i opieki nad chorymi, a jej matka zajmowała się aprowizacją.

26 września potężne bombardowanie doprowadziło do zniszczenia sufitu sali hotelu, w której znajdowało się 70 osób. 20-letnia Marta Korompay była jedyną ofiarą śmiertelną. Pozostałe osoby (w tym Mieczysławę) wydobyto spod gruzów poranione, ale żywe. Marta, z ciężkimi obrażeniami głowy, skonała na rękach matki. Tragedia ta na długi czas pogrążyła Mieczysławę w ciężkiej rozpaczy. Dopiero zakończenie kampanii wrześniowej oraz powrót do miasta dwóch pozostałych córek pomogły jej otrząsnąć się z głębokiej melancholii. Osierocona rodzina musiała zapewnić sobie środki do życia. Mieczysława podjęła więc pracę w punkcie żywienia Rady Głównej Opiekuńczej, gdzie wydawano żywność najuboższym. Elżbieta rozpoczęła naukę na tajnych kompletach (studiowała medycynę), a najstarsza Ilona poszła do pracy w fabryce gilz. Obdarzone po ojcu charakterystyczną urodą – ciemnymi oczami i burzą czarnych loków – siostry nieustannie obawiały się, że zostaną wzięte za Żydówki.

Konspiracja i aresztowanie

W 1940 r. na rodzinę spadł kolejny cios. Emanuel został wraz z innymi polskimi oficerami zamordowany przez NKWD w Charkowie. Pomimo osobistego dramatu Mieczysława nie wahała się, gdy należąca już od lat 30. do harcerstwa Elżbieta poprosiła ją o pozwolenie na wstąpienie do konspiracji. W 1941 r. Elżbieta przyjęła ps. Grażyna i została łączniczką ppłk. Mariana Drabika, ps. Dzięcioł, szefa Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego KG ZWZ-AK (Komenda Główna Związku Walki Zbrojnej – Armia Krajowa).

Narzeczony Elżbiety, Zbigniew Turski ps. Włodek, pełnił służbę w polskim wywiadzie na terenie działania hitlerowskiej armii na wschodzie. Od 1942 r. nie dawał już jednak znaku życia. Elżbieta planowała go odszukać. Nie zdążyła.

9 stycznia 1943 r. Elżbieta została aresztowana w lokalu konspiracyjnym. Podczas rewizji znaleziono przy niej obciążające materiały. Niemcy uznali ją za przestępcę politycznego. W asyście gestapowców w cywilu była oprowadzana po warszawskich kawiarniach w celu ujawnienia i aresztowania znajomych konspiratorów. Swoim umiejętnym zachowaniem potrafiła ostrzec zagrożonych, aby się do niej nie zbliżali. Nikomu nie zaszkodziła.

W nocy z 11 na 12 stycznia Gestapo aresztowało także Mieczysławę, która zdążyła już śladem córki wstąpić do organizacji podziemnej i zostać łączniczką. Mieszkanie rodziny przy ul. Hołówki 3 (w którym najbliższym sąsiadem dziewcząt był zaprzyjaźniony z nimi i działający również w konspiracji poeta Krzysztof Kamil Baczyński) stało się punktem kontaktowym. Gestapowcy dokładnie zrewidowali, okradli i zapieczętowali lokal.

Przesłuchania Elżbiety i Mieczysławy cechowało, nawet jak na standardy gestapowskie, wyjątkowe okrucieństwo. Elżbieta została zgwałcona, torturowano ją także na oczach matki. Szczególną wściekłość Niemców budził fakt, że aresztowano córkę i żonę Węgra. A przecież Węgry od 1939 r. pozostawały formalnie w sojuszu z III Rzeszą. Zarzucano im więc „podwójną zdradę” i znęcano się nad nimi bez litości.

Słynny rysownik i konspirator Stanisław Miedza-Tomaszewski ps. Bartoszek, będący wówczas więźniem Pawiaka, wspominał, jak natknął się na Elżbietę podczas transportu z al. Szucha na Pawiak. Nie znał jednak wówczas prawdziwej tożsamości bohaterskiej dziewczyny: „Na podłodze budy leżała jakaś kobieta. Potem dowiedziałem się, że to była łączniczka »Grażyna«. Gwałcono ją na oczach matki […]. Była to jedna z najdzielniejszych łączniczek, dziś już nie pamiętam z jakiego ugrupowania. Jej pseudonim, zdobyty nie wiadomo jaką drogą i jaką pocztą, był powtarzany przez wszystkich więźniów”.

Po wojnie materiały dotyczące bestialskich tortur zastosowanych w czasie przesłuchania Elżbiety i Mieczysławy zostały przekazane do Norymbergi, gdzie m.in. toczył się proces przeciwko sadystycznemu gestapowcowi z al. Szucha Franzowi Hannowi.

Śmierć po zażyciu cyjanku

Tymczasem koniec cierpień skrajnie zmaltretowanej dziewczyny był już bliski. Jedna z więźniarek odstąpiła jej swój cyjanek i rankiem 13 stycznia 1943 r. Elżbieta zakończyła życie. Przebywająca wówczas w sąsiedniej celi Jadwiga Cybulska, ps. Saba, relacjonowała: „Rano 13 stycznia zrobił się gwałtowny ruch, szum na korytarzu i bieganina gestapowców, wyraźnie zdenerwowanych i przeklinających, że coś się stało nie po ich myśli... Wywlekli z celi ciało Elżbiety. Gestapowcy stwierdzili, że się otruła. Ta wiadomość dla nas, uwięzionych i złączonych z Elżbietą wspólną sprawą, była wybawieniem. Mogłyśmy teraz wszystko zrzucać na nią. To nas uratowało w czasie dalszych przesłuchań i pomogło przetrwać Oświęcim”.

Ilona Korompay wielokrotnie później wracała do jednej z rozmów z siostrą, przeprowadzonych tuż przed jej aresztowaniem. Zapytała ją wówczas, czy byłaby zdolna w kryzysowej chwili sięgnąć po cyjanek. „Z głębokim smutkiem w głosie, pełna powagi, odrzekła: »Naturalnie, to dla ratowania innych«” – wspominała odpowiedź siostry Ilona. Kobieta jest również przekonana, że w tej straszliwej próbie Elżbieta kierowała się także troską o matkę, dla której widok torturowanej córki mógł stanowić szok zagrażający życiu.

Rzeczywiście, stan psychiczny i fizyczny Mieczysławy był na tyle krytyczny, że została umieszczona w szpitalu na Pawiaku, gdzie spędziła długie miesiące. Jednak już 5 października 1943 r. włączono ją do transportu jadącego do Oświęcimia. Jej współwięźniarka i towarzyszka Zofia Kossak-Szczucka opowiadała o śnie, jaki pewnej nocy miał nawiedzić Mieczysławę. „Przyszła do niej córka Elżbieta i powiedziała: »Nie płacz, mamo, za sześć tygodni skończy się Twoje utrapienie«. Sen był bardzo realistyczny i Mieczysława obudziła się, słysząc jeszcze głos dziecka w uszach. Uwierzyła wówczas, że jej słowa się spełnią, i to – wraz z nadzieją na przeżycie ostatniej córki Ilony – podtrzymywało ją na duchu”.

Ilona – najstarsza córka Korompayego 

Tymczasem ta ostatnia nieustannie walczyła o życie. Bezlitośnie tropiona przez Niemców musiała się stale ukrywać i co chwilę zmieniać miejsce zamieszkania. Pomagali jej w tym członkowie AK, którzy zapewniali dziewczynie noclegi za każdym razem w innym miejscu oraz dawali wsparcie finansowe. Ilona jako „spalona” nie mogła już bowiem pokazywać się w żadnym miejscu pracy. Wyrobiono jej także nowe dokumenty na nazwisko Halina Wicińska.

Początkowo gestapowcy usiłowali zwabić Ilonę, obiecując jej wydanie ciała siostry do pochówku. Dozorca z ul. Hołówki, kierowany sympatią do Ilony, kilkakrotnie włamywał się do zapieczętowanego mieszkania, aby zabrać stamtąd potrzebne uciekinierce rzeczy. Pewnego razu jego limit szczęścia się wyczerpał i mężczyzna wpadł w ręce Niemców przekonanych, że ma on kontakt z Iloną. Zagrozili mu, że jeśli nie wyda panny Korompay, rozstrzelają jego rodzinę. Następnie wypuścili dozorcę, licząc na to, że skontaktuje się on z poszukiwaną. Śledzili go nieustannie, a on coraz bardziej przerażony i wycieńczony psychicznie udawał, że szuka Ilony. W końcu jego rodzina zażądała od Ilony, aby oddała się w ręce Gestapo w celu ratowania ich życia. Ilona zdecydowała się wówczas na szalenie ryzykowną akcję: zameldowała się pod prawdziwym nazwiskiem na trzy noce w hotelu na ul. Świętokrzyskiej, a dozorcy przekazała, by po pierwszej nocy zawiadomił Gestapo – w taki jednak sposób, by zdążyła uciec przed końcem godziny policyjnej. Operacja powiodła się: Niemcy wpadli do hotelu tuż po jej wyjściu o 6 rano. „Była to najgorsza noc w moim życiu, ale opłaciło się. Niemcy dali dozorcy spokój” – wspominała Ilona.

Ilona przeżyła jeszcze wiele chwil grozy, ucieczek w ostatnim momencie z łapanek i rewizji, nim 1 sierpnia 1944 r. nadeszła Godzina „W”. Ilona została wyznaczona do bazy pielęgniarskiej na Mokotowie, jednak na stanowisko nie dotarła z powodu poważnego urazu nogi, którą trzeba było natychmiast operować. Rekonwalescentka musiała wraz z ludnością cywilną ukrywać się w piwnicach domu PKO przy ul. Ludnej. „Ranni i chorzy wymagali opieki lekarskiej, której niestety nie było. Były też kobiety w zaawansowanej ciąży i musiały rodzić w tych anormalnych warunkach. Przede wszystkim brakowało wody i opatrunków. Odważniejsi wymykali się z piwnicy do swoich mieszkań, aby przynieść konieczne rzeczy. Ja także wychodziłam do naszego mieszkania, aby coś przynieść, najczęściej ciepłe ubrania i pończochy dla dziewcząt z oddziału »Zośka«” – opowiadała Ilona.

17 września mieszkańcy piwnicy zostali znalezieni przez ukraińskich własowców, którzy pognali ich do szpitala na Woli. Stamtąd Ilona wraz z transportem chorych została wywieziona do Milanówka, gdzie trafiła do prywatnego domu. Pozostała tam aż do października. Po kapitulacji powstania zacietrzewieni Niemcy nie ustawali w tropieniu warszawskich uciekinierów. Ilona musiała więc wyjechać z Milanówka do Łowicza. W pociągu jednak została schwytana i wywieziona do pracy przy kopaniu rowów między Drzewicą a Opocznem. Zwolniona z tej pracy dzięki sfałszowanemu zaświadczeniu polskiego lekarza spędziła resztę wojny u zaprzyjaźnionej rodziny Chabowskich pod Warszawą.

Niestety, chociaż Ilona miała nadzieję na powrót matki z obozu po zakończeniu wojny, w 1945 r. musiała zmierzyć się z kolejną smutną wiadomością. Mieczysława Korompay zmarła w Oświęcimiu na tyfus plamisty w styczniu 1944 r. Spełniły się przepowiedziane jej we śnie przez córkę Elżbietę słowa: po sześciu tygodniach gehenna Mieczysławy dobiegła końca, chociaż w inny sposób, niż zapewne miała nadzieję.