Wiosna 1919 r.: Stan graniczny

Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego, którą formułuje, wchodząc do Wilna wraz z wojskiem, nie jest wspierana ani przez Sejm Ustawodawczy, ani przez polskich przedstawicieli na konferencję pokojową (Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego). Polska oferta dla Litwinów, Białorusinów i Ukraińców ani nie jest uznawana za pokojową, ani się taka – mimo deklaracji – nie staje. Otwarte fronty z bolszewikami na północy i Ukraińcami na południu określają sytuację wojenną.

Postulowane w Sejmie objęcie przez Rzeczpospolitą ziem w granicach z 1772 roku rodzi ostry konflikt wewnętrzny, a jednocześnie wzmacnia wątpliwości Zachodu co do intencji Polaków wobec słabszych narodów na Wschodzie. Przyjęcie przez Polskę etnicznie polskich Wilna i Lwowa, których ententa jej odmawia, staje się zarzewiem głębokiego konfliktu na ziemiach wschodnich.

Roman Dmowski (prezes Komitetu Narodowego Polskiego) podczas posiedzenia Komitetu

Musimy przede wszystkim dowieść, […] że plan, który mamy, jest to plan wytworzenia państwa silnego. [...] Jeżeli się mówi o potrzebie stworzenia państwa silnego, […] to nie można wymawiać wyrazu „federacja”. Federacja to jest słabość, a nie siła. […] Proszę, [...] byśmy przyjęli zasadę, że do państwa polskiego jednolitego, niepodzielonego na żadne polityczne jednostki, włączymy tylko takie obszary, które nam zapewnią bezwzględną przewagę narodową w tym państwie.

Paryż, 2 marca 1919

[O niepodległą i granice. Komitet Narodowy Polski, protokoły posiedzeń 1917–1919, Warszawa 2007]

Z artykułu w „Czasie”

Rusini zawiadomili [1 marca] misję koalicyjną we Lwowie, że zrywają rozejm, zawarty z wojskami polskimi [26 lutego] i w niedzielę o godzinie 5.00 rano rozpoczynają bombardować miasto Lwów. [...]

Państwo polskie, mające obecnie pewną ulgę na swoich kresach zachodnich – co prawda, o ile Czesi i Niemcy dochowają przypisanego im rozejmu – powinno teraz wytężyć całą swoją uwagę na kresy wschodnie. Lwów znajduje się znowu w niebezpieczeństwie, a strata jego byłaby dla nas największą katastrofą, jaką by wojna mogła przynieść.

Kraków, 3 marca 1919

[„Czas” nr 56/1919]

Witold Kamieniecki (poseł Polskiego Zjednoczenia Ludowego) podczas posiedzenia Sejmu

Konieczne jest porozumienie się z ludami wschodu. Porozumienie, ich dobra wola i zgoda, to są elementy, które w XX wieku są koniecznością. [...] Porozumienie z Litwinami i Białorusinami pozwala nam w stosunku do Rosji [...] żądać przekreślenia wszystkich traktatów podziałowych i powrotu do granic z 1772 roku.

Warszawa, 27 marca 1919

[Posiedzenie Sejmu Ustawodawczego z dnia 27 marca 1919, Warszawa 1919]

Feliks Perl (poseł Polskiej Partii Socjalistycznej) podczas posiedzenia Sejmu

Są siły, które nas pchają na wschód, na te nieokreślone przestworza, na których mamy prowadzić politykę nie wiadomo czyich interesów, politykę imperializmu – albo wprost politykę lekkomyślną, awanturniczą. Polska historyczna w granicach roku 1772 dziś byłaby dziwolągiem, byłaby anachronizmem historycznym. [...] Mówi się o oparciu stosunków na nowoczesnych podstawach federacji. Zwrócę uwagę, że federalizm jest najtrudniejszą formą państwową. [...] Wymaga przede wszystkim jednego warunku: poczucia jedności, […] ażeby obie strony uznały konieczność federacji.

Warszawa, 27 marca 1919

[Posiedzenie Sejmu Ustawodawczego z dnia 27 marca 1919, Warszawa 1919]

Michał Römer (były legionista, działacz polityczny) w dzienniku

Wojna, zakończona w jesieni, nie zamarła. […] Wyrugowana z okopów, z linii frontów, z formalnej regularnej walki potęg zmilitaryzowanych, wlazła jak choroba w głąb społeczeństw ludzkości i przerodziła się w stan ciągłego chaosu, w jakieś bellum omnium contra omnes [wojna wszystkich przeciw wszystkim]. […] Najbardziej charakterystyczne jest to olbrzymie zmaganie się dwóch światów, dwóch metod rozwoju: świata burżuazji i starego ustroju narodów i państw, którymi rządzić chce i usiłuje Koalicja, i świata rewolucji, komunizmu i dyktatury proletariatu, na którego czele stoi bolszewicka Rosja. […]

W świecie pierwszym […] nie ma solidarności w obliczu wspólnego niebezpieczeństwa – rewolucji. Miast wspólnych wysiłków, jest szarpanie się egoizmów i apetytów, zapładniających nienawiść i walki wzajemne. Na próżno koalicja usiłuje elementy tego świata łączyć i znaleźć im współżycia łożysko. Biją się i szarpią. Polacy z Czechami, jedni i drudzy z Niemcami, Polacy z Ukraińcami, Ukraińcy z Rumunami, Rumuni i Czesi z Węgrami, Jugosłowianie z Włochami itd. A w łonie każdego z tych społeczeństw, tkwiących w świecie pierwszym, kiełkuje rewolucja.

Kolno k. Łomży, 1 kwietnia 1919

[Michał Römer, Dzienniki, t. 3]

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski

Gdy oświadczyłem wyraźnie panu [premierowi Ignacemu Janowi] Paderewskiemu, który jeszcze przed feriami sejmowymi wyjeżdżał [na konferencję pokojową] do Paryża, że idę na Wilno i pytałem go, czy mu nie przeszkodzę w jego akcji dyplomatycznej, nastąpiła jak zwykle niewyraźna dyskusja i życzenie powodzenia, w końcu zaś obietnica decyzji telegraficznie z Paryża. Oświadczyłem, że tylko w razie kategorycznego żądania z podaniem powodów cofnę zamierzony pochód.

Warszawa, początek kwietnia 1919

[Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Historyczne, sygn. I.400.1579]