Wiktoria 1920 21–27 sierpnia

Front na odcinku północnym zatrzymuje się na linii Brześć–Grodno. 25 sierpnia kończy się sukcesem akcja powstańcza na Górnym Śląsku. 26 sierpnia do Wilna wkraczają wojska litewskie. 27 sierpnia Rada Obrony Państwa wydaje odezwę do żołnierzy ze słowami najwyższego uznania i wdzięczności.

Hugh Gibson (minister pełnomocny USA w Polsce):

Oskarżenie, jakoby Polacy trzymali się zasad militarystycznych, jest absolutnie mylne. Prawdą jest, że młodzież polska całymi masami garnie się do szeregów zbrojnych, ale skoro się weźmie pod uwagę, że na sposobność tę czekała sto pięćdziesiąt lat, nikt nie będzie się dziwił ich entuzjazmowi. Drugie oskarżenie jest, jakoby naród polski skłaniał się ku imperializmowi, jakoby Polska starała się podbić świat cały. Oskarżenie to nie ma racji bytu, gdyż wydają go ludzie, tworzący mniejszość, ludzie, którzy nie mają zaufania do własnego rządu, ludzie, na których nikt w Polsce nie zwraca uwagi. Zarówno naród polski, jako też i rząd ustawicznie dawali dowody, że życzeniem ich jest utworzenie silnego rządu na terytorium historycznie przynależnym do Polski. Wiedzą oni o tym, że jeżeli dadzą czynną pomoc państwom takim jak Litwa, Białoruś i Ukraina, to niezawodnie przyjdzie kiedyś czas, że narody te poznawszy dobrą wolę Polaków, zwrócą się do nich z prośbą o pomoc i kooperację. Wtenczas utworzy się grupa, która będzie silna z woli ludu wchodzącego w skład poszczególnych państewek, a nie z żądzy panowania nad narodem podbitym.

Kiedym rok temu przyjechał do Polski, cały ten kraj wyglądał jak jeden olbrzymi dziki kraj, bez zorganizowanego rządu, bez systemu kolejowego, bez żadnych ułatwień, które cechują obecne czasy. Dzisiaj wszystko się zmieniło, mimo sześcioletnich cierpień, cierpień, o jakich my nie mamy nawet wyobrażenia, postęp ostatnich kilku miesięcy jest do tego stopnia znaczny, że nie tylko, iż podtrzymuje ducha w armii polskiej, ale nadto podnosi go do wyżyn, w których nic innego się nie zna prócz nadziei – w lepsze jutro; nadziei przezwyciężenia wszelkich trudności i stania się jednym z najlepiej zorganizowanych narodów w środkowej Europie.

21 sierpnia 1920

[„Amerykanin o Polsce", „Górnoślązak" nr 190/1920]

Kazimierz Sokołowski (ochotnik, student Uniwersytetu Warszawskiego) w dzienniku:

Wojna wywiera na mnie dziwnie niewielkie wrażenie, ponieważ nie odczuwam ani strachu, ani niepokoju, ani zaciekawienia. Ranni i zabici, jeńcy i zdobycz wojenna – wszystko to przesuwa się przed oczyma bez szczególnych oddźwięków duszy czy serca. Bądź co bądź, straciłem ten cały entuzjazm przeciętnego cywila dla wojny i uważam ją za zło konieczne, niestety, ale bezwzględnie – zło. Stąd pragnienie rychłego (acz pomyślnego) jej zakończenia i powrotu do własnego domu, zajęcia i – toku myśli. [...]

Z Mławy wyszliśmy o dziewiątej rano i mnie, dzięki chwilowemu pobytowi przy taborze, udało się zjeść śniadanie. Cały dzień staliśmy w pobliskiej wsi Mławce, gdzie początkowo sześć godzin przeleżałem dla obserwacji na pagórku.

Mławka, 22 sierpnia 1920

[Kazimierz Sokołowski, „Dziennik 1920", Toruń 2018]

Maria Macieszyna (żona Aleksandra Macieszy, lekarza WP):

Strzelały karabiny, karabiny maszynowe, armaty, armata z Radziwia. Tworzyło to piekielny hałas, że zdawało się, że to jakieś nadziemskie potęgi gdzieś w powietrzu staczają bój. Coś wyło, klekotało, rąbało, skrzypiało, szczekało. [...] Strzały padały na ściany domu, kilka szyb się rozbiło. Dom drżał. Byłam pewna, że w sieni stoi armata. [...] Piekło walki zbliżało się i oddalało bez jednego dźwięku ludzkiego głosu. [...] Straszna noc przeszła. Wszyscy wyglądają brudni, z zapadłymi oczyma i potarganymi głowami. Bolszewicy poszli. – „Wygnali ich podhalańcy – to nasze chłopy, piją kozie mleko" – powiadają żołnierze.

W te okrzyki radości wpada straszny jęk i płacz. Idzie szereg dziewcząt, łamiąc ręce, rycząc: „Co wy? – O Boże! Schowałyśmy się na Zduńskiej do piwnicy. Co jedni wyszli, to drudzy wchodzili! O Jezu! Co chcieli, to robili z nami. Małe dziewczynki, stare kobiety, wszystkie nas, wszystkie męczyli". Dziewczęta były czerwono-sine, oczy miały na wierzchu, ubranie porozrywane. Zrozumieliśmy. Wracały ich całe szeregi, zawodząc i łkając.

Później dochodziły wiadomości o grabieżach i gwałtach. Niewiele ulic ocalało, przeważnie tylko te, które były pod strzałami. Wiele pań znajomych zostało zgwałconych. [...] Żony wojskowych, różne znajome panienki – po dziesięciu lub dwudziestu bolszewików gwałciło. [...] Ranni w szpitalu w liczbie 40 zostali zarąbani, sanitariuszki również.

Płock, 23 sierpnia 1920

[„Listy Marii Macieszyny", „Notatki Płockie" z. 2/1997]

Gen. Lucjan Żeligowski (dowódca 10. Dywizji Piechoty WP):

Widok pola walki robił przykre wrażenie. Leżała na nim wielka ilość trupów. Byli to, w ogromnej większości, nasi żołnierze, ale nie tyle ranni i zabici w czasie walk, ile pozabijani po walce. Całe długie szeregi trupów, w bieliźnie tylko i bez butów leżały wzdłuż płotów i w pobliskich krzakach. Byli pokłuci szablami i bagnetami, mieli zmasakrowane twarze i powykłuwane oczy. W tym czasie zameldowano mi, że przyjechał angielski generał z kilkoma angielskimi oficerami [...]. Byłem wzburzony. „Może pan generał zechce opowiedzieć panu Lloydowi George'owi – powiedziałem wówczas – jak jego przyjaciele polityczni obchodzą się z naszymi jeńcami". Generał i oficerowie angielscy milczeli.

Pod Chorzelami

[Lucjan Żeligowski, „Wojna roku 1920. Wspomnienia i rozważania", Warszawa 1990]

Eustachy Sapieha (minister spraw zagranicznych) w depeszy do poselstwa RP w Londynie:

Można uważać zwycięstwo pod Warszawą za definitywne. Armia bolszewicka rozgromiona nie stawia już poważnego oporu. Co dzień dziesiątki tysięcy jeńców. Dotąd 70 tysięcy. Chłopi uzbrojeni w kosy i widły przyprowadzają ich tysiącami. Zdobycz olbrzymia. Białystok zajęty, co odcina zupełnie resztę armii sowieckiej. Proszę wykorzystać moment, że Polska obroniła się, nim Alianci pospieszyli z pomocą, gdyż dotąd nie otrzymaliśmy żadnej konkretnej pomocy oprócz wydatnego moralnego poparcia Francji, która swym lojalnym stanowiskiem sprzymierzeńczym utrzymała w szachu Niemcy. Podkreślić bezowocność blokady Polski przez żywioły rewolucyjne – wobec patriotycznej postawy całej ludności.

Warszawa, 24 sierpnia 1920

[„Depesze poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, t. 1 (czerwiec 1919 – marzec 1923)", Kraków 2019]

Z informacji w „Dzienniku Śląskim":

Osiem powiatów górnośląskich znajduje się w rękach polskich. Samoobrona polska zajęła zupełnie wiejskie powiaty: bytomski, katowicki, pszczyński, rybnicki, tarnogórski i zabrski, a częściowo powiaty gliwicki i lubliniecki. A jak słychać, także w powiatach strzeleckim i kozielskim został zapoczątkowany ruch samoobrony. Nietknięte zostały wypadkami ostatnich dni powiaty raciborski, opolski, oleski, kluczborski i prudnicki. Zatem z przeszło jednomilionowej ludności polskiej, zamieszkałej na górnośląskim obszarze plebiscytowym, wystąpiło około 700 tysięcy w obronie własnych praw i słusznych żądań swoich. Jest to najlepszy dowód, że Górny Śląsk był, jest i zostanie polskim i że żadne intrygi zwodnicze nie zdołają go przy Niemcach utrzymać.

Bytom, 25 sierpnia 1920

[„Samoobrona polska na Górnym Śląsku", „Dziennik Śląski" nr 195/1920]

Z relacji w „Kurierze Warszawskim":

Zaprawdę smutne wrażenie przedstawia miasto, świeżo opuszczone przez bolszewików. Do Łomży wjechaliśmy w poniedziałek. [...] Miasto było jak wymarłe. Ludzie są, ale sklepy pozamykane i nad wszystkim panuje jakieś straszne przygnębienie. Zresztą to samo widzi się wszędzie. Już od Radzymina na wszystkich terenach widać jeden z najważniejszych rezultatów ich pobytu: zupełny brak żywności. W Wyszkowie i Ostrowi, jeżeli nawet jakiś sklep lub restauracja jest otwarta, to gospodarz jeszcze przed drzwiami uprzedza: „Nic nie ma, wszystko zabrali".

Za Bugiem i Narwią nie ma koni, bardzo mało zostało się krów i w ogóle inwentarza, żywność zjedzona, nawet lekarstwa z aptek pozabierane. Żołnierz bolszewicki, wchodząc do sklepu albo wprost rabował, albo nawet płacąc bolszewickimi rublami, nie żądał określonego towaru, lecz pytał, co jest i „kupował" wszystko.