Jan Szczepanik: polski Edison

Pisząc o Janie Szczepaniku, wynalazcy i innowatorze, pisarz i dziennikarz Mark Twain (autor znanej chyba wszystkim powieści „Przygody Tomka Sawyera") nazwał go „austriackim Edisonem", bo spotkał się z nim w Wiedniu, a subtelności dotyczące Austrii i Polski (pod zaborami) nie mieściły się w amerykańskiej głowie. Dlatego artykuł zamieszczony w 1898 r. w sierpniowym numerze wychodzącego w Nowym Jorku miesięcznika „The Century Illustrated Magazine" miał tytuł: „The Austrian Edison Keeping School Again". Potem Mark Twain pisał jeszcze raz (w superlatywach!) o wynalezionej przez Szczepanika metodzie przekazywania obrazów na odległość, czyli prekursorskiej telewizji, w futurystycznym opowiadaniu „From the London Times 1904", opublikowanym w listopadzie 1898 r. Zwróćmy uwagę: Twain próbował w tym opowiadaniu przewidzieć, jak będzie wyglądał świat po przekroczeniu granicy XIX stulecia. I w tej jego wizji dość istotną rolę odgrywały wynalazki Szczepanika określanego jako austriacki geniusz.

Polak czy Austriak?

Wybaczmy Amerykaninowi ten błąd, bo czy my w Polsce potrafimy natychmiast wskazać różnice między stanami Massachusetts i Arizona?

Ale na potrzeby tego felietonu możemy stwierdzić z całą stanowczością, że Szczepanik był rodowitym Polakiem. Urodził się 13 czerwca 1872 r. w Rudnikach (pow. Mościska), wychowywał się w Krośnie, gimnazjum zaczął w Jaśle i skończył w Krakowie, a studiował w Seminarium Nauczycielskim także w Krakowie. Potem zaś nauczał w szkołach powiatu krośnieńskiego – oczywiście po polsku.

Wynalazki Szczepanika w znacznej części opierały się na pionierskim wykorzystaniu elektryczności, co uzasadnia prezentację jego sylwetki w tym cyklu felietonów poświęconych twórcom elektrotechniki i elektroniki, chociaż w jego bogatym dorobku były także wynalazki niemające związku z elektrycznością (np. kamizelka kuloodporna).

Tkane fotografie

Mając talent i temperament wynalazcy, Szczepanik przerwał karierę wiejskiego nauczyciela i wrócił w 1896 r. do Krakowa. Interesowało go połączenie fotografii (która wtedy stawiała pierwsze kroki) oraz barwnego tkactwa, dlatego w Krakowie pracował w sklepie Stowarzyszenia Tkaczy oraz w sklepie fotograficznym Ludwika Kleinberga. Popierał on i finansował prace badawcze Szczepanika, któremu udało się dzięki temu jeszcze w 1896 r. stworzyć prototyp maszyny tkackiej wytwarzającej wzorzyste kilimy na podstawie fotografii.

Kilka słów komentarza: barwne wzorzyste tkaniny wytwarzano już wtedy mechanicznie (dawniej była to ręczna praca tkacza) za pomocą tzw. krosien żakardowskich, wynalezionych przez Josepha Marie Jacquarda. W krosnach tych proces tkania sterowany był mechanicznie przez program w postaci kart perforowanych. Karty te jednak musieli wytwarzać ręcznie ludzie i często dochodziło przy tym do pomyłek. Szczepanik opracował metodę automatycznego dziurkowania kart na podstawie fotografii zaprojektowanego wzoru tkaniny, a także zbudował elektryczny system odczytujący te karty i sterujący pracą maszyny tkackiej. Wynalazek spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem i jeszcze w 1896 r. Szczepanik uzyskał patenty: austriacki, niemiecki, angielski, a potem także amerykański.

Doceniając talenty Szczepanika, Kleinberg umożliwił mu w 1898 r. wyjazd do Wiednia. Była to bardzo trafna decyzja. Kraków był w monarchii austro-węgierskiej miastem prowincjonalnym, natomiast w stolicy cesarstwa można było nawiązać korzystne kontakty i rozwijać innowacyjne idee. Kleinberg utworzył w Wiedniu specjalne towarzystwo pod nazwą Société des Inventions Jan Szczepanik & Compagnie, które zajmowało się propagowaniem wynalazków Szczepanika, w wyniku czego powstały fabryki gobelinów, wykorzystujące jego maszyn tkackie w Brukseli, Roubaix, Wuppertalu, a także... Krakowie. Tak to okrężną drogą wynalazek Szczepanika trafił do miejsca swoich narodzin!

Szczepanik dbał o swoje interesy. W 1898 r. przypadał jubileusz 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa, Jan Szczepanik zaprojektował więc i wykonał (w czterech egzemplarzach!) gobelin przedstawiający postać cesarza, zatytułował tę tkaninę „Apoteoza" i ofiarował władcy. Notabene także Mark Twain, który potem pisał artykuły sławiące Szczepanika, dostał prezent w postaci swojego tkanego portretu.

Wiedeńska przygoda z prototypem telewizora

Nauczywszy się przekazywania obrazu między fotografią a maszyną tkacką, Szczepanik wpadł na pomysł przekazania obrazów na odległość dla ludzi – czyli odkrył zasadę telewizji. Jeszcze w 1897 r. uzyskał patent brytyjski (nr 5031) na „telektroskop, czyli aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pomocą elektryczności". Pierwszy publiczny przekaz obrazu na odległość miał miejsce w Wiedniu w 1896 r., a obiektem, którego obraz przekazywano, był wiedeński kościół świętego Karola Boromeusza. Oglądający transmisję kilka przecznic dalej dziennikarze byli pod wrażeniem tego osiągnięcia, chociaż wielu wątpiło, czy jest to rzeczywiście obraz przekazany na odległość. Wynalazek telektroskopu był obszernie (i pozytywnie!) komentowany, m.in. w artykułach wspomnianego Marka Twaina, a nawet 3 kwietnia 1898 r. znalazł się na okładce czasopisma „New York Times".

W 1900 r. Szczepanik przedstawił swój wynalazek (w udoskonalonej wersji, nazwanej „telefot") na Wystawie Światowej w Paryżu, ale potem zajął się nowymi pomysłami i ostatecznie do grona wynalazców telewizji zaliczono innych twórców (pisałem o tym w felietonach: „Kto wymyślił telewizję?", „Rzecz o Historii", 24 kwietnia 2020 r. i „Dalsze dzieje rozwoju telewizji", „Rzecz o Historii", 8 maja 2020 r.).

Inne osiągnięcia Szczepanika

Szczepanik miał na koncie jeszcze mnóstwo innych wynalazków. Ogółem uzyskał około 100 patentów, m.in. na fotometr do pomiaru intensywności światła oraz kolorymetr do pomiaru intensywności poszczególnych barw. W 1902 r. skonstruował elektryczny karabin automatyczny, a także wprowadził kilka ulepszeń do pierwszych urządzeń radiowych („telegraf bez drutu" w 1903 r.). Był twórcą wynalazku związanego z zapisem dźwięku na taśmie filmowej przy użyciu promieni katodowych i jego odtwarzaniem za pomocą fotokomórki. Swój wniosek patentowy na ten temat zgłosił 25 lutego 1914 r., ale wybuchła I wojna światowa i patent został przyznany dopiero 15 czerwca 1920 r. Niemniej system Szczepanika znacząco przyczynił się do powstania i rozwoju filmu dźwiękowego. Wynalazca pracował także nad elektronicznymi urządzeniami do wzmacniania dźwięków oraz nad urządzeniem, które nazwał fotosculptor, a służyło ono do rejestracji fotograficznej obiektów trójwymiarowych, czyli pełniło podobną rolę, jak dzisiejsze skanery 3D.