Książka uczciwa i zwięzła

Zrozumieć historię – kształtować przyszłość” to książka, którą czytałam z wielką satysfakcją. Autorzy opracowania budzą duże zaufanie. By wymienić choćby profesora Uniwersytetu Wrocławskiego Krzysztofa Ruchniewicza, który od lat zasiada w polsko-niemieckiej komisji podręcznikowej i wydał materiały źródłowe „Polska – Niemcy w XX w.”. Polscy autorzy są obeznani z sytuacją edukacji w Niemczech i na odwrót. Toteż obie strony wiedzą, o czym mówią.

Każdy rozdział rozpoczynają teksty odautorskie – krótkie, syntetyczne, wskazujące czytelnikom, na co powinni zwrócić szczególną uwagę. Nie ma tu szerokich opisów sytuacji gospodarczej czy międzynarodowej, które możemy znaleźć w każdym innym podręczniku. Później przechodzimy do materiałów źródłowych – dobrze dobranych i rzadko spotykanych w polskich pomocach naukowych. Jest tu miejsce na teksty i publicystyczne, i normatywne, i wspomnieniowe, a nawet na poezję.

Autorzy musieli znać sporo źródeł polskich i niemieckich, aby tak trafnie wyselekcjonować materiał. Potrafili przy tym znaleźć nie tylko to, co racjonalne, ale także to, co działa na emocje. Na przykład zadania matematyczne z obliczeniami, ile kosztowała opieka nad niepełnosprawnymi w III Rzeszy, są bulwersujące i dobrze obrazują sytuację panującą w tamtym okresie.

Gdy dyskutuje się o mniejszościach narodowych w Niemczech, najczęściej przychodzą nam na myśl Polacy i Żydzi. Tymczasem autorzy książki wspominają także o Fryzach czy Serbołużyczanach, o których dotychczas prawie nie było mowy.

Młody Polak czy Niemiec wie niewiele albo zupełnie nic o polityce narodowościowej ZSRR. W książce natomiast została ona zestawiona z polityką III Rzeszy. Dobrze obrazuje to mapa obozów w latach 30. z zaznaczoną linią koła podbiegunowego.

Wszystkie mapy są starannie opracowane i w prosty sposób uświadamiają uczniom różne fazy wydarzeń, jak choćby ekspansję Rzeszy. Użyta wersja kartograficzna odbiega od dotychczasowych kolorystyką i oznakowaniem, a wykorzystany materiał jest rzadko używany.

Dokładnie pokazano np. nazistowskie obozy koncentracyjne i obozy zagłady. Kwestia obozów „wielokrotnego użytku”, o której mówi fragment dotyczący Buchenwaldu, nie była prawie podnoszona w polskich podręcznikach. Pokazuje to ciągłość pewnego typu polityki aparatów nacisku i stanowi inspirację do dalszych poszukiwań dla uczniów.

W podręczniku przedstawione zostały przesiedlenia i deportacje Polaków, o których młodzież niemiecka przeważnie nic nie wie. Omawia się także wysiedlenia Niemców oraz to, że wielu z nich uciekało ze strachu przed nadchodzącym frontem, nie czekając na formalne decyzje.

Prezentuje się w nim także opozycję antyhitlerowską w III Rzeszy, o której ostatnio jeden z polskich polityków stwierdził, że można by ją zamknąć w małym pokoju. Tymczasem w sytuacji triumfującego hitleryzmu taka działalność była wyrazem wielkiej odwagi i determinacji.

W tego rodzaju podręcznikach każde państwo powinno zawrzeć informacje, z którymi chce zapoznać mieszkańców innych krajów. Prawdą jest, że w „Zrozumieć historię...” pominięto szczegółowy opis Armii Krajowej, ale w innym wypadku trzeba by opisać również pozostałe formacje wojskowe. Może należałoby natomiast podać liczbę ofiar powstania warszawskiego. W podręczniku zabrakło mi także więcej informacji z życia codziennego ludzi w czasie wojny – na przykład o racjonowaniu żywności.

Trzeba jednak pamiętać, że jeśli cokolwiek dodamy, to coś musimy usunąć, aby objętość pozostała podobna. Na korzyść opracowania działa bowiem jego zwięzłość. Poza tym, gdy się mówi o podręczniku europejskim czy dwustronnym, to zawsze chodzi o książkę uzupełniającą, a nie o zastępowanie podstawowego podręcznika. Nauczyciel i tak musi się opierać na krajowych standardach programowych.

Wydanie podręcznika dwustronnego jest decyzją polityczną. Zarówno w Niemczech, jak i w Polsce jest dziś ku temu sprzyjający klimat, który należy wykorzystać. Trzeba unikać zadrażnień, ale nie oznacza to „zagłaskiwania” historii.

Napisanie takiego podręcznika jak „Zrozumieć historię...” wymagało odwagi i kompetencji. Nie jest to dzieło doskonałe, ale teraz nad tą koncepcją trzeba się z troską pochylić, a nie odsądzać autorów od czci i wiary. Pomysł dopiero się rodzi. Dobrze, że książkę kończą rozdziały „Pamięć historyczna” i „Rozrachunek z przeszłością”, które skłaniają do wszechstronnej refleksji nad przyszłością i kształtowaniem przyszłości.

not. cyb

Zofia Teresa Kozłowska jest wiceprzewodniczącą Polskiego Towarzystwa Historycznego

Małgorzata Ruchniewicz, Krzysztof Ruchniewicz, Tobias Weger, Kazimierz Wóycicki

„Zrozumieć historię – kształtować przyszłość. Stosunki polsko-niemieckie w latach 1933 – 1949. Materiały pomocnicze do nauczania historii”