Nietolerowani, ale obecni

Często Żydzi osadzani byli także w miastach prywatnych, postrzegani przez ich właścicieli jako czynnik korzystnie wpływający na ożywienie gospodarcze. Miasta były siedzibą władz gminnych oraz centrum żydowskiego życia religijno-społecznego, koncentrującego się wokół synagogi i innych miejsc użytku publicznego.

Prawa nadane Żydom w przywilejach gminnych napotykały nieraz sprzeciw mieszczan. Władze miejskie proponowały szereg ograniczeń wobec Żydów. Pierwsza grupa postulatów dotyczyła mieszkania w mieście. Najostrzejszym ograniczeniem był przywilej de non tolerandis Judaeis, który oznaczał usunięcie Żydów poza mury miejskie i dopuszczenie do handlu jedynie podczas targów i jarmarków (a w Warszawie także w czasie sejmów). W praktyce posiadanie przez miasto przywileju de non tolerandis Judaeis nie musiało oznaczać braku w nim Żydów. Przyczyną tego było nierespektowanie praw, a także osiadanie Żydów na przedmieściach i w jurydykach (prywatnych posiadłościach na terenie miast). Przykładem tego może być Warszawa, posiadająca od 1527 r. przywilej de non tolerandis Judaeis, na terenie której w drugiej połowie XVIII w. znajdowało się najliczniejsze skupisko Żydów w kraju, liczące około 5000 osób i stanowiące 8 proc. ogółu mieszkańców miasta.