Ukaz carski z 9 listopada 1802 r. powołał Komitet Urządzenia Żydów w Rosji z ministrem Michaiłem Sperańskim, kierującym sprawami zagranicznymi księciem Adamem Czartoryskim, ministrem spraw wewnętrznych Wiktorem Koczubejem, senatorem Sewerynem Potockim, hr. Zubowem oraz pisarzem Gawriłem Dzierżawinem. Ten ostatni domagał się ograniczenia praw Żydów dla dobra innych stanów, liberałowi Sperańskiemu bliższe były jednak projekty ich oświecania, równania praw i stopniowej asymilacji. Na dobre przyjęcie skierowanych do komitetu memoriałów wpływali wzbogaceni na handlu i światli żydowscy doradcy (tzw. deputowani): Adolf Peretz, Nota Notkin i Leon Newachowicz. Ten ostatni, autor „Lamentu córki judejskiej ” (1802), zwracał się do chrześcijańskich sąsiadów z apelem: „Nie szukajcie Żyda w człowieku, lecz szukajcie człowieka w Żydzie”.
Według autora „Historii Żydów” Heinricha Graetza (urodzonego w 1817 r. w Książu Wielkopolskim jako Tzvi Hirsh Graetz) car chciał zacofanych żydowskich poddanych „wydobyć z tego bagna przez zachętę do nauczenia się rolnictwa i rzemiosł, przez zakładanie fabryk i nadanie ich pracownikom pewnych przywilejów. Mieli się też uszlachetniać przez nauki i sztuki. Otworzono im uniwersytety i wyższe zakłady naukowe. Pomyślano również o prawidłowem wykształceniu szkolnem młodzieży. Dla wyrugowania ich zachwaszczonej gwary postanowiono dopuszczać do urzędów magistrackich tych, coby się nauczyli mówić i pisać w jednym z języków: rosyjskim, polskim lub niemieckim. Na rabinów polecono wybierać tylko takich, którzy by przyswoili sobie jeden z tych języków. Strefę ich osiadłości rozciągnięto także na niektóre prowincje noworosyjskie, z tem wszakże zastrzeżeniem, aby nie zajmowali się szynkarstwem i zrzucili odzież żydowską”.
Rzeczywiście, zatwierdzony 9 grudnia 1804 r. przez Aleksandra statut o urządzeniu Żydów rozszerzył strefę ich osiedlania o gubernie astrachańską i kaukaską. Jego istotą okazał się jednak miły konserwatystom (którzy storpedowali też projekty poprawy losu chłopstwa) projekt wyrugowania Żydów z osad wiejskich w ciągu zaledwie trzech lat. Działania takie, bliskie planom pozostałych zaborców, oznaczały brutalny i dramatyczny exodus dziesiątków tysięcy rodzin. W celu szybszej rusyfikacji Żydzi mieli też odrzucić tradycyjny strój i dostosować się do wzoru rosyjskiego, administracyjną rolę kahałów przejęły władze lokalne, a rabinów pozbawiono uprawnień sądowych. Mnożyły się też zakazy arend i zamieszkania na wsiach.
