Tymczasem daty dotyczące synagog należy zawsze wiązać ze zmiennym kształtem terytorium Rzeczypospolitej, na którym je wznoszono lub niszczono.
Będzie tu mowa o synagogach Żydów aszkenazyjskich, ponieważ na ziemiach polskich – najszerzej pojętych – stanowili oni zawsze zdecydowaną większość. Co prawda Żydzi docierali na ziemie późniejszego państwa polskiego już w XI w., jednak najdawniejsze wzmianki o ich osiedlach na terenie Śląska, Wielkopolski i Mazowsza odnoszą się do XIII w.
Na pewno w tych osiedlach organizowali sobie miejsca wspólnej modlitwy, ale nic nie wiemy o ich wyglądzie. Najstarsze budowle wznoszone jako synagogi, a zachowane na terenie obecnej Polski, pochodzą z XIV i XV w. Budowano je według wzorów przyniesionych przez Żydów imigrantów – uciekinierów z krajów niemieckich.
Od drugiej połowy XVI do końca XVIII w. w Rzeczypospolitej powstawały synagogi, które nazywamy polskimi.Rozbiory podzieliły i zróżnicowały społeczność polskich Żydów, dość jednorodną jeszcze w końcu XVIII w. Wszystkie podziały znalazły odbicie w liczbie i rodzajach, lokalizacji, a także kształtowaniu wnętrz synagog. Od drugiej połowy XX w., po zniszczeniach wojennych, staramy się przede wszystkim uświadomić sobie, jakie synagogi ostały się ze wszystkich epok i stylów i jak możemy je zachować dla przyszłych pokoleń.
[i]
