Zagrożony naród i wschodnie Locarno

Wedle rekapitulacji sytuacji międzynarodowej, dokonanej przez Marszałka, przede wszystkim utrzymywała się wrogość Republiki Weimarskiej wobec Rzeczypospolitej. Równolegle do tego nieufność drugiego z wielkich sąsiadów – Rosji, w której władzę konsolidował Józef Stalin. Na to nakładała się wrogość Litwy, napięte mimo usiłowań kilku polskich ministrów spraw zagranicznych stosunki z Czechosłowacją. Po stronie aktywów solidne stosunki z Rumunią, więź z Francją, drugim traktatowym sojusznikiem, słabnąca jednak po Locarno.

Jak więc udało się w ciągu kilku zaledwie lat awansować do roli regionalnego półmocarstwa, państwa, z którym musiały się liczyć największe potęgi? Doprowadziły do tego: uporządkowanie priorytetów, samodzielność naszej polityki zagranicznej i realizacja polityki równowagi, którą Piłsudski w latach 1926 – 1932 konsekwentnie przygotowywał do wprowadzenia w życie.

Nie rezygnował przy tym z obecności naszego kraju w projektach o charakterze wielonarodowym, choć im nie dowierzał. Dawały one jednak okazję do ułożenia stosunków tam, gdzie inaczej nie było można. Przykładem pakt Brianda-Kelloga. Amerykański sekretarz stanu Frank Kellog zaproponował 28 grudnia 1927 r. ogólny, międzynarodowy pakt o wyrzeczeniu się wojny jako instrumentu polityki międzynarodowej. Rozwinął go Aristides Briand, francuski minister spraw zagranicznych, i 27 sierpnia 1928 r. podpisano w Paryżu pakt Brianda-Kelloga, sygnowany początkowo przez Francję, Stany Zjednoczone i 14 innych państw, w dalszej kolejności przez 62 państwa. Piłsudski wykorzystał ten pakt dla zagwarantowania spokoju na wschodniej granicy Rzeczypospolitej. 11 lutego 1929 roku podpisano tak zwany protokół Litwinowa pomiędzy ZSRS, Polską, Estonią, Łotwą i Rumunią, do którego 27 lutego tego roku dołączyła jeszcze Turcja. Układ określano jako wschodnie Locarno.

Ze strony Piłsudskiego było to twórcze wykorzystanie pomysłu Brianda-Kelloga, w tym wymiarze, że Piłsudski napierał i w rezultacie uzyskał jednoczesne podpisanie protokołu przez wszystkich zachodnich sąsiadów Rosji, co wzmacniało bezpieczeństwo wszystkich zainteresowanych. Nie była to jedyna inicjatywa o szerszym wymiarze. Przypomnijmy, że Briand 5 września 1929 roku zaproponował w Genewie połączenie państw europejskich węzłami federalnymi. Kilka dni potem reprezentanci 26 państw poprosili go o zredagowanie memorandum wyjaśniającego podstawy projektu. Podstawą był artykuł 21 Paktu Ligi, przewidującego tworzenie porozumień regionalnych. Memorandum ogłoszono 17 maja 1930 roku. Przewidywano działania na rzecz unii państw europejskich bez uszczerbku dla ich suwerenności. Konferencja europejska jako gremium obradujące permanentnie miałaby za zadanie rozpatrywanie sporów, także z udziałem przedstawicieli państw pozaeuropejskich. Komitet polityczny, organ wykonawczy, miał zająć się także planowaniem polityki.

[srodtytul]Rozbrojona bomba zegarowa[/srodtytul]

Odpowiedzi na memorandum Brianda ze strony państw europejskich były wymijające, jedynie Holandia okazała więcej entuzjazmu. Rząd francuski opracował wszystkie odpowiedzi i przesłał do Rady LN, gdzie sprawa uległa pogrzebaniu. Atmosfera międzynarodowa nie sprzyjała, śmierć Brianda w 1932 roku i dojście Hitlera do władzy przekreśliły perspektywy realizacji. Przypominamy o tym niezrealizowanym projekcie, aby oświetlić atmosferę epoki. Piłsudski obserwował ów festiwal zbiorowego bezpieczeństwa z nieufnością, bo to z tego rodzaju projektów urodzi się lada chwila Pakt Czterech i pomysły rewizji polskich granic, aby zaspokoić III Rzeszę. Ten sam los spotkał kolejny projekt z cyklu „mody na pokój”. Myśl o powszechnej konferencji rozbrojeniowej była obecna niemal od początków Ligi Narodów. W 1925 roku Liga ustanowiła komisję, która miała określić agendę, a 2 lutego 1932 roku konferencja rozbrojeniowa w Genewie rozpoczęła obrady z udziałem delegacji 60 państw, w tym USA i ZSRR. Nie doprowadziła do rozbrojenia, jako że pomiędzy Francją a Niemcami rozwinął się spór: Berlin domagał się równouprawnienia w dziedzinie zbrojeń.

[wyimek]MODNA POLSKA Polska zaczyna być modna, zaczyna być kwestją, która jest dokuczliwa i trzeba koniecznie określić to stanowisko na całym Bożym świecie.[/wyimek]

7 sierpnia 1927, Kalisz. Przemówienie na zjeździe Legionistów

Piłsudski najbardziej obawiał się moralnego rozbrojenia naszej sojuszniczki Francji, która leżała u źródeł Locarna, pomysłów rozbrojeniowych i pierwszych projektów integracji europejskiej. Tym bardziej wypada docenić koncepcję i pracę Piłsudskiego, który szybko zrozumiał, że kluczem do bezpieczeństwa Rzeczypospolitej jest samodzielne ułożenie stosunków z sąsiadami. Protokół Litwinowa był oczywiście postępem, ale w większym stopniu deklaracją intencji aniżeli bilateralnym i precyzyjnym układem o nieagresji. W tym kierunku przeorientował więc politykę zagraniczną Piłsudski.

Jako największe niebezpieczeństwo uznał Rosję, bo wtedy jeszcze Niemcy były rozbrojone i nękane reparacjami oraz kłopotami gospodarczymi. Wychodząc z tych przesłanek. postawił na ułożenie relacji z Moskwą. Po pierwsze więc wysłał w styczniu 1927 roku Stanisława Patka jako posła w Rosji. Ten znany adwokat i obrońca socjalistów przed rokiem 1914 mógł wzbudzić większe zaufanie Stalina. Po drugie wykonano w Warszawie szereg gestów, by ocieplić stosunki, poczynając od wymiany kulturalnej i naukowej. W sierpniu 1927 roku Piłsudski zgodził się na utworzenie placówki Polskiej Agencji Telegraficznej w Moskwie.

Zadbał też, by zniwelować napięcie po zabójstwie posła sowieckiego Piotra Wojkowa (7 czerwca 1927 roku) na Dworcu Głównym w Warszawie. Zamachu dokonał młody emigrant Rosjanin Borys Kowerda i był on powiązany z udziałem Wojkowa w zamordowaniu rodziny carskiej w Jekaterynburgu (Swierdłowsku) 18 lipca 1918 roku. Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zamachu Marszałek polecił złożyć swój bilet wizytowy w poselstwie sowieckim wraz z wyrazami współczucia. 12 lipca Patek przybył z Moskwy i został przyjęty w Belwederze. Otrzymał polecenie likwidacji następstw zabójstwa Wojkowa.

W dalszych kontaktach z czynnikami sowieckimi Piłsudski starał się wyjaśnić, że nie żywi agresywnych zamiarów, o co go w Moskwie oskarżano. Trzeba przy tym pamiętać, że placówki zagraniczne Rosji były narażone na liczne niebezpieczeństwa. Traktowano ten kraj z podejrzliwością, jako rozsadnika rewolucji, a wiele osób mogło żywić uzasadnione pretensje do nowej władzy w Moskwie. Mało kto pamięta, że w maju 1930 roku doszło do próby zamachu na budynek poselstwa sowieckiego przy ul. Poznańskiej 15 w Warszawie. Na szczęście bombę zegarową udało się wykryć i rozbroić.

[srodtytul]Układ z Sowietami[/srodtytul]

Systematyczna praca ze strony Piłsudskiego doprowadziła do pewnego ułożenia stosunków z Rosją. Piłsudski wykorzystał fakt, iż Rosja rozpoczynała wyczerpującą wojnę z Japonią na Dalekim Wschodzie (1931 r.), a w konsekwencji obawiała się osłabienia obsady na zachodniej granicy i możliwej przecież wojny na dwa fronty. Prowadziło to do decyzji o podpisaniu paktu o nieagresji z Rzecząpospolitą w 1932 roku. Warunkiem ze strony Rzeczypospolitej było zawarcie podobnych aktów z innymi sąsiadami Rosji na jej zachodniej granicy. Warunek ten został przyjęty.

[wyimek]SIŁA MIECZA I DUCHA Gdy miecze się krzyżują, iskry padają. Starano się wykrzesać prawdy duszy tak silne i mocne, że w pracy iskry padały także. Starano się zastąpić prawdy proste, siłę miecza prawdą siły ducha – tak by wzmocniwszy ducha, móc trwać w niewoli i móc uzyskać siły, gdy tych sił będzie trzeba.[/wyimek]

28 czerwca 1927 Przemówienie na Wawelu nad trumną Juliusza Słowackiego

Stabilizacja rządów w Rosji nie budziła już wątpliwości, nikt trzeźwy nie liczył na przewrót wewnętrzny czy powrót białych; nawet emigracja rosyjska na Zachodzie, gdzie w 1928 roku zmarł gen. Wrangel. Tym bardziej że postawa mocarstw zachodnich nie nastrajała Piłsudskiego do jakichkolwiek ryzykownych kalkulacji. Pakt był ważnym dokumentem i podstawą stosunków przez kilka następnych lat. Marszałek nie miał złudzeń co do intencji Stalina, ale jak wielokrotnie podkreślał, na bagnetach nie można długo siedzieć.

25 lipca 1932 roku Rzeczpospolita Polska i Związek Sowiecki zawarły układ na trzy lata z klauzulą automatycznego przedłużenia. Zakładał on powstrzymanie się od agresji, nawet tej bez wypowiedzenia wojny (penetracja bojówek przez granicę), zakaz udziału w porozumieniach politycznych skierowanych przeciwko drugiej układającej się stronie. W 1934 roku został przedłużony na dziesięć lat – do 31 grudnia 1945 (26 stycznia 1934 podpisano deklarację o niestosowaniu przemocy z Niemcami, również obowiązującą dziesięć lat – o czym szerzej za tydzień).

W deklaracji rządy polski i sowiecki określały, iż spory dwustronne będą rozstrzygać bezpośrednio bez uciekania się do przemocy. Okno do normalizacji zostało uchylone. Do Rosji wyjechało sporo naukowców, w tym i ci, którzy badali w archiwach sowieckich ślady rewolucyjnej aktywności Marszałka. W tym właśnie okresie doszło do przekazania szeregu istotnych dokumentów, a także podróży do miejsc zesłania, co zaowocowało ciekawymi wydawnictwami. W sferze politycznej wzmacniało to pozycję Polski w Europie, tym bardziej że to Piłsudski napierał na równoczesne podpisanie protokołu Litwinowa, a także układów o nieagresji na początku lat 30.

[srodtytul]Rumunia bała się tylko Węgier[/srodtytul]

Ułożenie z Rosją było warunkiem wstępnym do poprawy czy utrwalenia dobrych relacji z innymi sąsiadami. Od 1921 roku sojusz z Rumunią był ważnym elementem systemu bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. Po maju 1926 roku doszło do szeregu gestów ze strony Piłsudskiego w stronę Bukaresztu. Zintensyfikowano kontakty sztabowe, próbowano skoordynować plany na wypadek agresji ze strony Rosji. Poszczególne jednostki wojskowe zawiązały lepsze stosunki, wymiany wizyt, a sam Piłsudski został nominalnie szefem rumuńskiego 16 pp. Marszałek chętnie wypoczywał w Rumunii, co sprzyjało utrzymywaniu dobrych relacji z najwyższymi czynnikami politycznymi i wojskowymi.

Po jednej z takich wizyt skomentował stan stosunków w rozmowie z wiceministrem Szembekiem (27 grudnia 1928 roku). Wrażenia ogólne, jakie odniósł z pobytu tam, nie były pozytywne. Samo przymierze Polski z Rumunią nie wykazywało żadnych braków, ale Piłsudski uważał, że aktywność polskiej polityki w Bukareszcie jest niedostateczna. Podkreślał, iż chce, by to przymierze dało korzyści nam potrzebne, aby Rumunia silniej oparła się na Polsce. „Musimy przełamać istniejącą tam atmosferę zadowolenia z obecnego stanu rzeczy, sytość i wiarę w traktaty, które mają Rumunię obronić przed jakimkolwiek niebezpieczeństwem... Nie boją się nikogo, tylko Węgier. Całe ich życie nastawione jest na ton nieufności do sąsiadów z zachodu, a obojętności wobec ewentualnego niebezpieczeństwa od wschodu. Rozkład załóg i uzbrojeń idzie też po tej linii. To trzeba będzie zmienić”.

[H. Bułhak, Polska a Rumunia 1918 – 1939, w: Przyjaźnie i antagonizmy, red. J. Żarnowski, Wrocław 1977, s. 325]

Zawarcie układu z 25 lipca 1932 poprzedzone było dość uciążliwą konsultacją z Rumunami. Dla Rzeczypospolitej sojusz z Rumunią był bardzo istotny. Gwarantował zabezpieczenie południowej flanki na granicy z Rosją. Piłsudski wzmocnił nasz sojusz z Rumunią, choć ta nie zagwarantowała efektywnej pomocy na wypadek wojny z Rosją, tak jak w 1939 roku. Piłsudski zmagał się z trudnym partnerem, bo przecież i w pierwszej, jak i drugiej wojnie światowej Rumunia zaczynała wojnę jako sojusznik po jednej, a kończyła po drugiej stronie barykady.

[srodtytul]Proroctwo zdrady monachijskiej[/srodtytul]

Równie ważne, a trudniejsze do naprawienia, stosunki dotyczyły Czechosłowacji, a tym bardziej Litwy. Czechosłowacja dość jednoznacznie postawiła na Małą Ententę. To, co mogło ją łączyć z naszą polityką, to koordynacja wojskowo-polityczna na wypadek niebezpieczeństwa ze strony Niemiec, do czego próbowała nakłonić Francja, sojusznik obu państw. W kwietniu 1929 roku zapadła decyzja powierzenia poselstwa w Pradze Wacławowi Grzybowskiemu, szefowi gabinetu premiera. Piłsudski, dając mu instrukcje, powiedział: „Polecam panu bardzo bacznie obserwować, co mówi i co robi poseł angielski (w Pradze). Zobaczy pan, że to Anglia rozstrzygnie losy Czechosłowacji”. Po latach, jak pisze Grzybowski, „zrozumieliśmy to wszyscy” (nawiązanie do wypadków z 1938 roku i układu w Monachium).

[W. Grzybowski, Spotkania i rozmowy z Józefem Piłsudskim, „Niepodległość”, t. I, Londyn 1948, s. 98]

Udało się w pewnym zakresie ocieplić stosunki z Pragą, a nawet dokonać zakupów sprzętu wojskowego. Ale trendu tego nie udało się utrzymać. Na przeszkodzie stanął opór i uprzedzenia czołowych polityków czechosłowackich: Masaryka i Benesza.

[srodtytul]„Niepoczytalny” premier Litwy[/srodtytul]

Istotniejszym obszarem była dla Piłsudskiego Litwa, a tym bardziej po przewrocie i objęciu rządu w tym kraju przez nieprzychylnego nam Augustinasa Voldemarasa. Piłsudski od 1926 roku bacznie przyglądał się sytuacji u sąsiada. Był w 1927 roku w Wilnie (8 października) na uroczystościach zorganizowanych w siódmą rocznicę wyzwolenia miasta. Ale tak naprawdę powodem wyjazdu były zaognione stosunki polsko-litewskie. Agitacja litewska wywodziła, że między Polską a Litwą jest stan wojenny, że Polska ma plany zaborcze i przygotowuje tam powstanie. W Kownie aresztowano polskich działaczy, zamykano szkoły i stowarzyszenia, ogłoszono mobilizację kilku roczników i złożono w Lidze Narodów 15 października 1927 roku skargi na Polskę, powołując się na art. 11 paktu Ligi (groźba napadu na terytorium państwa, należącego do LN).

Polska, w drodze odwetu, zamknęła litewskie seminarium nauczycielskie w Wilnie i kilkanaście szkół litewskich. W Genewie wkrótce miała się rozpocząć 48. sesja Rady Ligi Narodów, na początku której znajdowały się skargi litewskie.

W odpowiedzi rząd polski wysłał 29 listopada notę informującą, że Polska nie żywi żadnych zamiarów zagrażających niepodległości i integralności Republiki Litewskiej. Jedynym jej pragnieniem jest nawiązanie normalnych sąsiedzkich stosunków. Nota domagała się użycia przez LN dostępnych środków dla przełamania stanowiska Litwy, która nie chce nawiązać normalnych stosunków z Polską i głosi, że znajduje się z nią w stanie wojny. 30 listopada Piłsudski udzielił wywiadu Polskiej Agencji Telegraficznej. Powiedział, że stan wojny, utrzymywany przez Litwinów w stosunku do Polski, jest anomalią, że rozważał mobilizację wobec podobnych zarządzeń na Litwie, lecz zdecydował tego nie robić, oczekując na decyzję Rady Ligi Narodów. Prezes rządu litewskiego jest, zdaniem Piłsudskiego, niepoczytalny. Uznał on, że jest w stanie wojny z Polską, i żeby mu Polska czymś zapłaciła za zniesienie stanu wojny.