Młot znad Wisły

Główne uderzenie na kierunku wiślano-odrzańskim miały wykonać wojska 1. Frontu Białoruskiego marszałka Gieorgija Żukowa i 1. Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa. Na skrzydłach pomocnicze uderzenia na południu miały wykonać armie 2. i 3. Frontu Ukraińskiego, na północy zaś 2. i 3. Front Białoruski.

Żukow pisał: „przygotowanie operacji Wisła – Odra różniło się poważnie od przygotowań poprzednich operacji o podobnej skali realizowanych na naszym terytorium. Poprzednio otrzymywaliśmy dokładne dane rozpoznawcze od naszych oddziałów partyzanckich działających na tyłach wroga. Tutaj ich nie było. Teraz musieliśmy zdobywać wiadomości o nieprzyjacielu głównie za pomocą rozpoznania agenturalnego i lotniczego oraz zwiadu wojsk naziemnych”.

Szef niemieckiego Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych gen. Hans Guderian w listopadzie 1944 roku trafnie przewidział kierunki uderzenia Armii Czerwonej i rozkazał rozbudowę umocnień Linii Nibelungów nad Odrą i w jej dorzeczu. „Gdyby radzieckim siłom zbrojnym – pisał Guderian – w dalszym toku wojny dzięki dużemu zaangażowaniu materiałów i ludzi udało się przełamać przez Linię Małgorzaty do Węgier zachodnich i do zachodniej Słowacji względnie przez Odrę i Wisłę, to Linia Nibelungów będzie służyć niemieckim wojskom lądowym na Wschodzie jako oparcie w rozstrzygającej walce o rdzeń Rzeszy Niemieckiej. […] Na Linii Nibelungów znajdują się następujące twierdze: Preszów, Brno, Ołomuniec, Kłodzko, Frankfurt n/Odrą, Kostrzyn, Szczecin […], a także twierdze na przedpolu: Nysa, Kołobrzeg. Wszystkie twierdze należy rozbudować do obrony okrężnej”.

16 grudnia 1944 roku Niemcy rozpoczęli ostatnią ofensywę na froncie zachodnim – w Ardenach, co zaskoczyło dowództwo alianckie. 6 stycznia 1945 roku brytyjski premier Winston Churchill wysłał osobisty list do Stalina: „walki na zachodzie są bardzo ciężkie i w każdej chwili Dowództwo Naczelne może być zmuszone do podjęcia ważnych decyzji. Wie Pan z własnego doświadczenia, że niepokojąca jest sytuacja, gdy trzeba bronić bardzo szerokiego frontu przy przejściowej utracie inicjatywy. (...) Czy możemy liczyć na wielką ofensywę rosyjską na froncie Wisły lub gdziekolwiek indziej w styczniu?”.

Następnego dnia nadeszła odpowiedź Stalina: „przygotowujemy się do natarcia, ale warunki atmosferyczne nie sprzyjają teraz naszej ofensywie. Jednakże uwzględniając sytuację naszych aliantów na froncie zachodnim, Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa postanowiła w przyspieszonym tempie zakończyć przygotowania i nie zważając na warunki atmosferyczne, rozpocząć szerokie działania zaczepne przeciwko Niemcom na całym froncie centralnym nie później niż w drugiej połowie stycznia”.

12 stycznia, z trzydniowym opóźnieniem w stosunku do pierwotnego planu, z linii Wisły ruszyła wielka ofensywa Armii Czerwonej. Pierwsze natarły armie 1. Frontu Ukraińskiego. Po kilkudziesięciuminutowym przygotowaniu artyleryjskim rozpoczęła się wielka operacja sandomiersko-śląska. Już 15 stycznia Rosjanie byli w Kielcach, dwa dni później w Częstochowie, a 19 stycznia w Krakowie. W pierwszym tygodniu działań wojska sowieckie posunęły się ok. 140 km w głąb niemieckiej obrony. Rozpoczęły się walki o Górny Śląsk.

[srodtytul]Oswobodzone ruiny[/srodtytul]

17 stycznia na centralnym odcinku frontu natarł 1. Front Białoruski. Zadanie przełamania niemieckiej obrony wyznaczono wojskom skon- centrowanym na wysokości przyczółka warecko-magnuszewskiego, ok. 80 km na

południe od stolicy Polski. Warszawa – miasto nieujarzmione – leżała w gruzach. W styczniu 1945 roku zadanie wkroczenia w jej ruiny przypadło żołnierzom 1. Armii Wojska Polskiego.

Na odcinku warszawskim linię Wisły obsadzały oddziały 2. i 6. Dywizji Piechoty. Żołnierzom, wśród których nie brakowało zesłańców syberyjskich i członków Armii Krajowej, na ogół obce były polityczne cele komunistów. Dla nich przede wszystkim liczyła się możliwość walki z Niemcami.

16 stycznia z Jabłonny przeszły po lodzie na lewy brzeg Wisły oddziały 2. Dywizji Piechoty. Opanowały rejon Łomianek i łamiąc opór wroga, uderzyły na Warszawę od północy. Już nocą pododdziały rozpoznawcze dotarły do Wólki Węglowej i Bielan. Stwierdzono wówczas, że wróg wycofuje się ze stolicy. Rankiem 17 stycznia 1945 roku 4. Pułk Piechoty zbliżył się do Śródmieścia. Do ruin miasta wkroczył również 6. pułk. Głównym celem Polaków była Cytadela, gdzie mimo pospiesznej ewakuacji wojsk niemieckich znajdowała się jeszcze silna załoga. Dla losów walki o Cytadelę decydujące znaczenie miało wdarcie się na jej teren od strony Wisły żołnierzy dowodzonych przez ppor. Adolfa Szawarę. W Cytadeli wzięto do niewoli 200 Niemców oraz zdobyto duże składy amunicji i żywności. Żołnierze 1. Armii byli porażeni widokiem morza zgliszczy i grobów. Jednak tuż za wojskiem szły tłumy warszawiaków wracających z tułaczki do ukochanego miasta.

Na wieść o utracie lewobrzeżnej Warszawy Hitler wpadł we wściekłość. Guderian wspominał: „Całkowicie stracił z pola widzenia straszliwą sytuację ogólną, przestał się nią interesować i dostrzegał tylko jedno – klęskę warszawską, która w ramach tej ogólnej sytuacji miała przecież tylko podrzędne znaczenie. Najbliższe dni stały wyłącznie pod znakiem tego zdarzenia i szukania sposobów ukarania Sztabu Generalnego, który za nie rzekomo ponosił odpowiedzialność”.

[srodtytul]Hitler nie widzi katastrofy[/srodtytul]

Już po kilku dniach sowieckiej ofensywy było jasne, że próba zatrzymania Armii Czerwonej nad Wisłą zakończyła się katastrofą wojsk niemieckich. 19 stycznia gen. Winter, szef Sztabu Dowodzenia OKW, w memoriale dotyczącym sytuacji na froncie wschodnim pisał: „powstały obecnie na Wschodzie kryzys zmusza nas do tego, ażeby kosztem wszystkich innych teatrów działań wojennych i przy świadomym pogodzeniu się ze związanym z tym dużym ryzykiem skoncentrować maksimum sił na rzecz wielkiej rozstrzygającej bitwy na wschodnim teatrze działań wojennych, podporządkowując jednocześnie tej koncepcji sposób działania wszystkich frontów”.

Hitler jednak nie podzielał tych obaw, uważając, że uda się powstrzymać przeciwnika na dawnej granicy polsko-niemieckiej. W związku z tym nakazał

utworzyć Grupę Armii „Wisła”, która miała „przeszkodzić w przełamaniu się nieprzyjaciela w kierunku Gdańska i Poznania, i w ten sposób nie dopuścić do odcięcia Prus Wschodnich, oraz zabezpieczyć koncentrację nowych sił”.

Tymczasem STAWKA 17 stycznia wydała dyrektywę do dalszych działań 1. Frontu Ukraińskiego, który miał do 30 stycznia wyjść nad Odrę pomiędzy Głogowem a Wrocławiem i zająć tam przyczółki. Natomiast 1. Frontowi Białoruskiemu nakazano osiągnięcie do 4 lutego linii Bydgoszcz – Poznań. 2. Front Białoruski marszałka Rokossowskiego, który, prąc znad Narwi ku wielkim jeziorom mazurskim, uwikłał się w ciężkie walki, w dalszej fazie operacji miał ruszyć na Pomorze i działać pomiędzy Gdańskiem i Szczecinem.

23 stycznia na przedmieścia Poznania dotarły czołgi sowieckiej 1. Armii Pancernej, a następnie oddziały 8. Armii Gwardii i 69. Armii. Rozpoczęła się blokada miasta. Do generalnego szturmu przystąpiono na początku lutego. W działaniach tych wzięły również udział oddziały 1. Armii Wojska Polskiego. 17 lutego po zaciętych walkach Poznań został opanowany. Bronił się tylko garnizon Cytadeli. Boje o ostatni niemiecki bastion trwały sześć dni. Podczas szturmu żołnierzy sowieckich wspierali poznaniacy (częściowo zmobilizowani przez Sowietów). Walczyli dawni powstańcy wielkopolscy, żołnierze AK oraz batalion z 7. DP 2. Armii WP.

Główne siły 1. Frontu Białoruskiego pozostawiły na zapleczu okrążony Poznań i parły na zachód. 31 stycznia I Korpus Zmechanizowany zdobył przyczółek w rejonie Kostrzyna. Do Berlina pozostało już tylko 60 km. Przyczółek kostrzyński odegra kluczową rolę w przyszłej operacji berlińskiej.

[srodtytul]Polski wyłom w Wale Pomorskim[/srodtytul]

Z niemieckich sił znajdujących się na Pomorzu utworzono Grupę Armii „Wisła” pod dowództwem Reichsführera SS Himmlera. 2 lutego Hitler wydał dla niej dyrektywę: „zlikwidowanie nad Odrą ruchu nieprzyjaciela wzdłuż Warty w kierunku Berlina i zorganizowanie wszystkimi rozporządzalnymi siłami na rubieży Odry aż do miejscowości Schwedt ciągłej obsady frontu. Nieprzyjaciela, który przekroczył Odrę, należy bezzwłocznie zaatakować i odrzucić za rzekę”.

Jedną z głównych niemieckich pozycji obronnych był Wał Pomorski (Pommernstellung). Fortyfikacje – setki bunkrów i umocnień polowych – wznosili Niemcy w nieprzystępnym terenie leśnym od 1934 roku wzdłuż przedwojennej granicy Polski. Rozbudowę umocnień znacznie przyspieszono jesienią 1944 roku. Hitler liczył, że odwrócą one losy wojny na wschodzie. Wał miał 275 km długości. Na odcinku od Podgajów do Gorzowa Wielkopolskiego rozciągała się częściowo ufortyfikowana linia D-2.

Zadanie przełamania Wału Pomorskiego przypadło 1. Armii Wojska Polskiego, która po zajęciu Warszawy została skierowana w rejon Bydgoszczy do osłony skrzydeł 1. i 2. Frontu Białoruskiego. 24 stycznia rozpoczęły się walki o Bydgoszcz. Pierwsza do akcji wkroczyła 1. Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte. Chor. Kazimierz Przytocki tak wspominał moment wejścia do Bydgoszczy: „w wyzwolonej części miasta ludność wyszła z ukrycia. Gdy bydgoszczanie zorientowali się, że wyzwolicielami są polscy czołgiści, ogarnął ich po prostu szał radości. Z takim entuzjazmem nie witano już brygady w żadnym z wyzwolonych przez nią miast”.

Dalsze rozkazy dowództwa 1. Frontu Białoruskiego nakazywały pościg na zachód za, jak przypuszczano, rozbitymi siłami nieprzyjaciela. 31 stycznia do walki weszły oddziały 1. i 4. Dywizji Piechoty. Po ciężkich walkach 11. pułk z 4. DP opanował Złotów, wypierając oddziały łotewskiej 15. Dywizji Grenadierów SS „Lettland”. W tym samym czasie na odcinku natarcia 1. Dywizji Piechoty rozgorzał bój o silnie umocnioną wieś Podgaje. Idąca na przedzie 4. kompania 2. batalionu 3. Pułku pod dowództwem ppor. Alfreda Sofki dostała się pod silny ogień. W nocy 35 polskich żołnierzy dostało się do niewoli. Łotysze zamknęli ich w stodole. Po nieudanej próbie ucieczki, podczas której zginął ppor. Sofka, skrępowali jeńców drutem kolczastym, a następnie spalili żywcem. Tylko dwóch żołnierzy uciekło prześladowcom – gdy Niemcy przeczesywali las w pobliżu wsi, ppor. Zbigniew Furgała wraz z jednym szeregowym zakopali się pod dużym świerkiem w śniegu i przeleżeli tak do następnego dnia.

32 ich towarzyszy zginęło męczeńską śmiercią. W walkach o Podgaje 1. DP poniosła tak duże straty, że musiała zostać wycofana do drugiego rzutu armii. Na pierwszej linii zastąpiła ją 6. DP.

4 lutego rozpoczęły się walki o przełamanie pozycji głównej Wału Pomorskiego. W pasie natarcia 1. Armii broniła się niemiecka dywizja „Märkisch Friedland”. W pierwszym rzucie walczyły oddziały sformowane z podchorążych oficerskiej szkoły artylerii z Bornego-Sulinowa.

Na odcinku pomiędzy jeziorami Dobre a Zdbiczno miała nacierać 4. DP. Pierwsze próby rozbicia niemieckiej obrony zakończyły się niepowodzeniem. Dopiero 5 lutego uderzenie 11. Pułku na tzw. diablim przesmyku na północ od jeziora Dobre rozbiło opór Niemców. 6 lutego Polacy zdobyli Nadarzyce. Dla pogłębienia włamania dowódca 1. Armii wprowadził ponownie do walki 1. DP. Dzięki waleczności kolegów z 4. DP kościuszkowcy wyszli na tyły niemieckich umocnień w rejonie Dobrzycy.

Zwieńczeniem operacji przełamania Wału Pomorskiego było uderzenie na ważny węzeł drogowy w Mirosławcu. Dokonanie głębokiego, sięgającego 30 km wyłomu w systemie obrony niemieckiej było możliwe dzięki użyciu brygady pancernej. Pierwsza próba zdobycia Mirosławca przez pancerniaków po południu 10 lutego nie powiodła się. Dopiero wieczorem, po nadejściu piechoty, miasto zostało opanowane. Dzięki temu oddziały niemieckie w rejonie Wałcza zostały odcięte. Sukces 1. Armii ułatwił też sowieckiej 47. Armii zdobycie Piły i zmusił dowództwo Grupy Armii „Wisła” do rezygnacji z kontruderzenia na odsłonięte prawe skrzydło 1. Frontu Białoruskiego.

[srodtytul]Następny cel – Kołobrzeg[/srodtytul]

Następnym celem 1. Armii był Kołobrzeg – miasto twierdza na linii Nibelungów. Niemcy przy umacnianiu miasta umiejętnie wykorzystali dawne fortyfikacje pruskie i warunki naturalne. Newralgicznym elementem pierwszego, zewnętrznego pierścienia obrony były potężne gmachy znajdujące się na południe od portu, w łuku Parsęty – koszary artylerii, zwane od koloru tynków Białymi i położone nieopodal koszary piechoty, zwane Czerwonymi. Niemcy w artykułach prasowych oraz kronikach filmowych porównywali obronę Kołobrzegu z walkami z 1807 roku, kiedy to pruski garnizon pod wodzą generała von Gneisenaua bronił się ponad trzy miesiące, zmuszając francuski korpus do odstąpienia. Walki te przeszły do pruskiej historii, a komendant twierdzy stał się bohaterem narodowym.

Teraz dowódcą mianowano jednego z najzdolniejszych oficerów niemieckich płk. Fritza Fullriedego, weterana walk w Afryce. To on zorganizował system obrony miasta, który miał zapewnić jak najdłuższy opór. Kołobrzegu broniło ok. 12 tys. żołnierzy wspieranych przez ciężkie niemieckie krążowniki oraz lotnictwo operujące z wyspy Bornholm.

Pierwsze uderzenie na Kołobrzeg przeprowadzone przez sowiecką 272. DP zakończyło się klęską. Ciała czerwonoarmistów pokryły przedpole miasta. Po nich do akcji weszli Polacy. Dowódca 1. Armii gen. Popławski, któremu Żukow rozkazał jak najszybciej zdobyć Kołobrzeg, nie miał informacji o sile przeciwnika, dlatego do szturmu wyznaczył tylko cześć sił armii – 6. DP, a następnie część 3. DP. 6 DP miała uderzyć z marszu z kierunku południowo-zachodniego, aby najkrótszą drogą dotrzeć do portu u ujścia Parsęty, natomiast 3. DP nacierała od południowego-wschodu na centrum miasta.