Skarbnica ducha rycerskiego...

Marszałek Józef Piłsudski podpisał dekret o powołaniu Muzeum Wojska 22 kwietnia 1920 roku. „Wielka nasza tradycja wojskowa oraz świetny rozkwit wojskowości polskiej w dobie obecnej domagają się poważnej instytucji muzealnej, która będąc świątynią sławy oręża polskiego i skarbnicą nieśmiertelnego ducha rycerskiego, służyć będzie jednocześnie ku naukowemu pogłębieniu i rozwojowi wszystkich gałęzi wiedzy wojskowej w znaczeniu współczesnym (…)”.

[srodtytul]Twórca – Bronisław Gembarzewski[/srodtytul]

Ideę utworzenia muzeum wojskowego sformułował już w grudniu 1918 roku Bronisław Gembarzewski, historyk wojskowości, malarz, bronioznawca i munduroznawca, oficer saperów, dyrektor założonego w 1916 roku Muzeum Narodowego m.st. Warszawy. Zamierzenia programowe uwzględniały całość historii wojskowej Polski dla kształtowania patriotyzmu w młodym pokoleniu i wśród żołnierzy. Jednocześnie działalność muzeum przyczyniać się miała do jednoczenia społeczeństwa w odbudowanej po zaborach niepodległej Rzeczypospolitej. Taka rola muzeum wojskowego zgodna była z ideą przewodnią działalności Naczelnika Państwa i twórcy niepodległości Józefa Piłsudskiego.

Muzeum Wojska znalazło siedzibę w budynku przy ulicy Podwale 15, gdzie już wcześniej pomieszczone były zbiory Muzeum Narodowego. Sytuację ułatwił fakt, że Bronisław Gembarzewski był dyrektorem obu muzealnych instytucji. Początkowo militarny zbiór składał się z około 1000 muzealiów z działu wojskowego Muzeum Narodowego i około 1000 złożonych tam depozytów o charakterze historyczno-wojskowym. Ten początkowy zasób uzupełniony został o

209 przedmiotów ze zlikwidowanego a istniejącego przez niecały rok na Zamku Królewskim w Warszawie Polskiego Muzeum Wojskowego, które zgromadziło pamiątki z walk legionowych, I wojny światowej i z wojny polsko-bolszewickiej.

[srodtytul]Dary, zakupy, zamówienia[/srodtytul]

Zbiory muzealne powiększały się bardzo szybko dzięki ogromnej ofiarności społeczeństwa. Do muzeum trafiły kolekcje, m.in. Antoniego Strzałeckiego, sławnego malarza batalisty Józefa Brandta, Dominika Witke-Jeżewskiego, Kazimierza Woźnickiego, Alojzego Władysława Strzembosza, Józefa i Barbary Koziebrodzkich czy Brunona Konczakowskiego. Mimo skromnych środków finansowych zakupiono kolekcję Alfreda Jakubka, Wilhelma Windhausena z Hanoweru oraz kolekcję mundurów polskich z okresu Królestwa Polskiego z berlińskiego Zeughausu.

Według założeń programowych do muzeum nabywano zamówione u najwybitniejszych malarzy obrazy tyczące się polskich dziejów militarnych: Wojciecha Kossaka „Śmierć gen. Sowińskiego na szańcach Woli”, „Bitwa pod Kircholmem”, „Grunwald”; Stanisława Bagińskiego „Wejście Legionów do Warszawy”, „Rozbrajanie Niemców w Warszawie”. Do zbiorów trafiły także bezcenne zespoły pamiątek rewindykowanych z Rosji na mocy postanowień traktatu ryskiego z 18 marca 1921 roku oraz wykupione z Austrii sztandary z powstania kościuszkowskiego. Znaczną ilość zabytków dotyczących polskich powstań narodowych pozyskano z Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu, w tym cenne pamiątki po Tadeuszu Kościuszce.

Zgromadzone i opracowane zbiory prezentowano społeczeństwu na wystawach czasowych, okolicznościowych, jak i na sukcesywnie doskonalonej ekspozycji stałej. Uroczyste otwarcie muzeum nastąpiło 24 marca 1922 roku z udziałem członków Rady Wojennej, dowódców rodzajów wojsk, delegacji szkół wojskowych, posłów, rektorów wyższych uczelni oraz przedstawicieli Krakowa, Lwowa, Wilna i Poznania.

Pierwsza wystawa czasowa-okolicznościowa zorganizowana została w 1921 roku jeszcze przed oficjalnym otwarciem muzeum. Poświęcona była 100-leciu śmierci Napoleona I. Najcenniejsze na tej wystawie eksponaty – kapelusz, szpada i maska pośmiertna cesarza – wypożyczone zostały przez Musée de l’Armée z Paryża.

[srodtytul]Do gmachu przy al. 3 Maja[/srodtytul]

Podobna sytuacja zaistniała w 1933 roku, kiedy to w nowym gmachu przy al. 3 Maja zorganizowano wystawę dla uczczenia 70-lecia powstania styczniowego, natomiast oficjalne objęcie gmachu nastąpiło 1 stycznia 1934 roku.

Budynek na ulicy Podwale 15 szybko okazał się bowiem zbyt ciasny dla obu rozwijających się muzeów. Władze m. st. Warszawy podjęły decyzję o budowie Muzeum Narodowego na działce przy al. 3 Maja. Ministerstwo Spraw Wojskowych poszukiwało samodzielnej lokalizacji dla Muzeum Wojska w istniejących budowlach państwowych. Ostatecznie po sugestiach Bronisława Gembarzewskiego podjęto w 1929 roku decyzję, aby wojsko sfinansowało budowę części gmachu, w którym pomieszczono by zbiory militarne. W myśl zawartej umowy Ministerstwo Spraw Wojskowych miało wypłacić gminie m. st. Warszawy sumę jednego miliona złotych, w zamian za co Muzeum Wojska mogło użytkować część gmachu przez 50 lat od czasu zasiedlenia (1934 r.). Budowa innych części gmachu Muzeum Narodowego trwała do 1938 roku.

Latem 1939 roku przed wybuchem wojny dyrektor Gembarzewski nakazał spakowanie najcenniejszych zabytków do przygotowanych skrzyń i umieszczenie ich w salach na najniższym poziomie budynku. W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku gmach uległ powierzchownym uszkodzeniom (wybite szyby, uszkodzony dach). Najgroźniejszym było uderzenie bomby lotniczej, która przebiła dach i wpadła do sali, lecz nie wybuchła. Po kapitulacji Warszawy gmach zajęli Niemcy, urządzając w opróżnionych salach magazyn sprzętu wojskowego Waffen SS. Opiekę nad zbiorami sprawowali mieszkający w budynku przedwojenny pracownik rotmistrz Stanisław Gepner oraz część dawnego personelu. Planowaną grabież zabytków rozpoczął kwalifikowany historyk sztuki, oficer SS dr Peter Paulsen.

W czasie powstania warszawskiego budynek muzeum obsadzony był przez niemiecką załogę, a wcześniejsze uzgodnienia dyrektora Stanisława Lorenza i rotmistrza Gepnera z dowództwem Armii Krajowej sprawiły, że teren muzeum był wyłączony z walk. Gmach uległ poważniejszym uszkodzeniom, a stacjonujący żołnierze dopuszczali się zniszczeń i indywidualnej grabieży. Po powstaniu w ramach akcji pruszkowskiej większość zbiorów muzealnych została z gmachu wywieziona. Wróciły w znacznej części w ramach akcji rewindykacyjnej w latach 1945 – 1948.

[srodtytul]Pierwsza ekspozycja w zrujnowanej Warszawie[/srodtytul]

W lutym 1945 roku kierownikiem Muzeum Wojska mianowany został mjr Zbigniew Szacherski, oficer 7. Pułku Strzelców konnych z września 1939 roku i żołnierz AK. Wraz z powracającymi do Warszawy przedwojennymi pracownikami (rtm. Stanisławem Gepnerem, Zofią Stefańską) i nowymi zatrudnionymi remontowany był budynek, porządkowano sale i resztki zbiorów, przyjmowano zabytki z rewindykacji i napływające pamiątki z frontowych walk. W styczniu 1946 roku Muzeum Wojska Polskiego (nowa nazwa zatwierdzona 22 sierpnia 1945 roku) otworzyło w zrujnowanej Warszawie pierwszą stałą ekspozycję muzealną!