Zbrodnie stalinowskie: Odnajdują ślady ofiar NKWD

Mowa o ofiarach przymusowych deportacji przeprowadzonych na przełomie 1944 r. w ramach oczyszczania zaplecza frontu przez NKWD. W głąb Rosji wywieziono wtedy co najmniej 35 tys. Polaków – głównie żołnierzy AK.

Zachowały się nieliczne wspomnienia osób, którym udało się później wrócić do kraju. Opisali straszne warunki panujące w obozach. Tajemnicą pozostawało przede wszystkim to, gdzie pochowano zesłańców, którzy w łagrach zmarli.

Bez pomocy Rosji

Marek Rabiega, naczelnik szczecińskiego pionu śledczego IPN, w ramach śledztwa zbadał deportacje do ZSRR w okresie od grudnia 1944 r. do roku 1951 r. Ustalił część nazwisk ofiar pochodzących z północnego Mazowsza i południa Warmii i Mazur, ale przede wszystkim miejsca dotychczas tajnych miejsc pochówków. Stworzył też listę 159 sowieckich funkcjonariuszy bezpieki, którzy uczestniczyli w represjach.

W czasie śledztwa prokurator zwróciła się do władz rosyjskich z wnioskiem o pomoc prawną. Chodziło o ustalenie losów pokrzywdzonych, danych sprawców represji, lokalizacji obozów.

– Po blisko dwóch latach strona rosyjska odmówiła udzielenia jakiejkolwiek pomocy – mówi nam prokurator.

Jak zatem odkrył miejsca, w których pochowano Polaków? – Znalazłem je w aktach deportowanych, które w latach 90. zostały przekazane przez Rosję do Polski i trafiły do Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie (dzisiaj Wojskowe Biuro Historyczne – red.). Dokumenty nie były pełne, ale udało się ustalić konkretne lokalizacje pochówków niektórych osób – opisuje prok. Rabiega.

– Dzisiaj nie ma już śladu po łagrach, w których przebywali Polacy. Trzeba jednak robić wszystko, aby takie miejsca odnaleźć i oznaczyć – uważa Mariusz A. Bondarczuk, dziennikarz, który bada m.in. deportacje Polaków z okolic Przasnysza (jego ojciec i dziadek trafili do łagru w Stalinogorsku).

Politycznie niepewni

Prokurator Rabiega ustalił, że selekcja osób przeznaczonych do wywózki nie była przypadkowa. Rozpracowaniem środowisk AK wyznaczonych do deportacji zajmowały się oddziały zwiadowcze sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz oraz NKWD działające na tyłach frontu jako oddziały partyzanckie. Pomagali im członkowie komunistycznych oddziałów Gwardii Ludowej i Armii Ludowej.

– Nierzadko jedynymi kryteriami stanowiącymi podstawę do zatrzymania było posiadanie kenkarty, czyli dowodu tożsamości wydawanego przez niemieckie władze okupacyjne. Takie osoby traktowano jak współpracowników Niemców – tłumaczy Rabiega.

Jak mówi, władze sowieckie postępowały na zasadzie „najpierw aresztować, deportować, a dopiero potem ustalić, czy istniały do tego podstawy".

Formalną podstawę prawną deportacji stanowiło porozumienie z 26 lipca 1944 r. pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (tymczasowy komunistyczny rząd) a rządem ZSRR, podpisane przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Wiaczesława Mołotowa. PKWN pozwolił, aby w ramach oczyszczania zaplecza frontu aresztować „niepewnych politycznie Polaków".

Transporty śmierci

Osoby przeznaczone do deportacji najpierw trafiały do nadzorowanych przez NKWD obozów filtracyjnych w Ciechanowie, Działdowie, Białymstoku i Iławie. Potem wywożono je pociągami. Prokurator ustalił niektóre terminy transportów, zwykle w każdym z nich na wschód jechało 1–2 tys. osób. Ludzi ładowano do nieogrzewanych towarowych wagonów. Nie dostawali jedzenia i picia. Wielu ginęło w drodze.

Przykład? 21 lutego 1945 r. wyruszył transport z 2028 osobami. Zanim 6 lub 9 marca dotarł do Stalinogorska (obecnie Nowomoskowsk; ponad 200 km na południe od Moskwy), 174 z nich zmarły.

W innym transporcie, który 25 marca 1945 r. dotarł do miejscowości Bokowo-Antracyt (w regionie Donbasu na dzisiejszym wschodzie Ukrainy), zmarło 900 osób.

Większość wywożonych trafiała do łagrów zlokalizowanych w Stalinogorsku i okolicznych miejscowościach (patrz mapka), a część transportowano jeszcze dalej na południe: do Saratowa i wspomnianego Donbasu.

Prokurator Rabiega ustalił dane łącznie kilkudziesięciu zmarłych w obozie nr 26 w Skopinie chowanych na przyobozowych cmentarzach w Stalinogorsku i pobliskich: Pobiedince, Tule-Szczokinie, Miassie i Bakszejewie. Te cmentarze dziś najprawdopodobniej nie istnieją.

– Funkcjonował także cmentarz szpitala specjalnego NKWD w pobliżu Skopina, on być może nadal istnieje – dodaje Mariusz Bondarczuk.