Kolumb, syfilis i wykopaliska

Plagą średniowiecznych miast był „mór”: epidemie ospy, dżumy i cholery dziesiątkujące ludność. Pozostawały po nich bezimienne wspólne mogiły, odnajdywane najczęściej przypadkowo, podczas prac budowlanych, drogowych czy kanalizacyjnych. Badają je archeolodzy. Jednak rozwój technik biochemicznej analizy molekularnej sprawił, że wykopaliska przynoszą wiedzę nie tylko o liczbie, wieku i płci zmarłych, ale także o tym, na co zmarli ci nieszczęśnicy. A to, jak się okazuje, potrafi zmienić wizje minionych dziejów. Jedna z tych wizji, aktualnie podważana, modyfikowana przez archeologów i genetyków, ugruntowana jest w powszechnej świadomości od pół tysiąclecia.

Ręka Opatrzności

15 marca 1493 r. Krzysztof Kolumb zawinął do Barcelony, kończąc pierwszą wyprawę za Atlantyk. W mieście praktykował wówczas 30-letni lekarz Diaz de Isla. Dwa lata później napisał, na podstawie tego, co widział na własne oczy, „Rozprawę przeciwko gryzącej chorobie, która przyszła z wyspy Hispanioli” (obecnie Haiti). Rozpoczął ją następującymi słowami: „Podobało się boskiej sprawiedliwości zesłać na nas cierpienie nieznane, nigdy niewidziane, nigdy w księgach lekarskich niespotykane. Ta gryząca choroba ukazała się w Hiszpanii w roku Pańskim 1493 w Barcelonie, która została zarażona, a za nią cała Europa i cały świat we wszystkich znanych i dostępnych częściach. To nieszczęście ma swoje siedlisko i swoje pochodzenie z wyspy, która się teraz nazywa Hispaniola. Z ogromnego i zupełnie pewnego doświadczenia wynika, że gdy ta wyspa została przez admirała Krzysztofa Kolumba odkryta i gdy się wywiązały stosunki i obcowanie z Indiankami, wtedy choroba, która z natury swojej jest zakaźna, przeszła łatwo na mężczyzn, widziano ją na eskadrze, u jednego majtka z Palosu nazwiskiem Pinzon i u innych, których to zło nawiedziło. Ponieważ to była choroba, której Hiszpanie nigdy nie widzieli, jednak bóle i inne skutki tej choroby odczuwali, przeto poczęli ja przypisywać wysiłkom na morzu i innym przyczynom, każdy, jak mu się wydawało”.

We Włoszech wydawało się, że to choroba francuska, we Francji – że neapolitańska, w Portugalii – kastylijska, w Rosji – polska, w Polsce – że to „choroba dworska”, w Persji – turecka; ale najczęściej wydawało się, że to „franca”. Wybitny polski lekarz Wojciech Oczko w 1581 r. wydał o tej chorobie obszerne dzieło, nazwał ją „przymiot”. Sam wyraz „syfilis” pochodzi z poematu „Syphilis sive morbus gallicus” ogłoszonego drukiem w Italii w 1530 r. przez poetę Fracastora; bohater poematu obraża Słońce, za co zostaje ukarany chorobą weneryczną, poeta nazwał ją od jego imienia „syfilisem”; nazwa ta weszła do powszechnego użycia dopiero pod koniec XVIII stulecia.

Czytaj więcej

Historia

Ospa, najstarsza broń biologiczna

Ospy nie potrafiono leczyć, ale wykorzystywano ją jako masową broń biologiczną. Była dostatecznie...

500 lat temu ówcześni lekarze nie mieli pojęcia, że chorobę wywołuje bakteria Treponema pallidum, ale zaobserwowali, że do jej gwałtownego rozprzestrzeniania po Europie przyczyniła się wojenna wyprawa do Neapolu (32-tys. zaciężnego wojska) francuskiego władcy Karola VIII w latach 1494–1495. Po wyprawie żołdacy rozeszli się po wielu krajach i wkrótce zaraza wybuchła we Francji, dotarła do Niemiec i Polski; w 1496 r. pojawiła się w Holandii, Grecji, Dalmacji; w 1497 r. – w Anglii i Szkocji; w 1499 r. – w Danii, Rosji, Turcji i na Węgrzech. Wszyscy byli wtedy zgodni co do jednego: że to nie jest znana dotąd choroba. Niektórzy historycy medycyny zaczęli negować ten pogląd na początku XX w.; twierdzili, że syfilis występował w Europie od niepamiętnych czasów, lecz dopiero pod koniec XV w. zaczęła się jego gwałtowna, epidemiczna ekspansja. Wiązali to ze wzrostem zjadliwości zarazka, który, ich zdaniem, przybrał złośliwą postać „genius epidemiae”, a to z kolei miało związek z kontaktami z tubylczą ludnością Ameryki.

Nowe pozory starego

Od momentu, gdy rozpoczęły się wielkie odkrycia geograficzne, w XV i XVI wieku, cały świat nauki nastawiony był na „nowe” – nowe lądy, ludy, rośliny, zwierzęta, gwiazdozbiory (na półkuli południowej), a więc także nową chorobę – syfilis.

Na słynnym ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie „niektóre postacie w tłumie naigrawającym się z Chrystusa mają zewnętrzne znamiona wrodzonego syfilisu. Ponieważ Wit Stwosz doskonale odtwarzał i realistycznie uwydatniał różne zmiany patologiczne u osób, jakie przedstawiał, wnosić trzeba, że taka postać istniała jako model w Krakowie na kilkanaście lat przed odkryciem Ameryki” – zauważył prof. Władysław Szumowski w „Historii medycyny” (Kraków 1935). Jednak gdyby sąd miał orzekać w tej sprawie, byłaby to jedynie poszlaka, a nie dowód. Dowodów zaczyna dostarczać archeologia i genetyka. Artykuł „umniejszający winę Kolumba” zamieszcza pismo „Current Biology”.

Spośród chorób wenerycznych najpowszechniejszy jest syfilis. Według danych Sante Publique France w kraju tym w 2018 r. zdiagnozowano 1762 przypadki. W skali całego świata w ostatnich kilku dekadach na syfilis zapada ok. 10 mln ludzi rocznie.

Ślady infekcji wywołanej przez Treponema pallidum odkryto na szczątkach ze zbiorowych grobów w Finlandii, Estonii i Holandii. Archeolodzy przekazali je naukowcom z Instytutu Historii Człowieka im. Maxa Plancka w Jenie; szkielety te pochodzą z okresu od XV do XVIII wieku. Zwłaszcza wiek próbek pobranych w Estonii wzbudził zainteresowanie badaczy – pierwsza połowa XV stulecia, czyli ponad pół wieku przed odkryciem Ameryki. A jednak kości te noszą ślady zainfekowania Treponema pallidum. Kierujący zespołem prof. Kerttu Majander nie wyklucza, że oryginalna przyczyna epidemii po wyprawie Kolumba mogła tkwić na Starym Kontynencie. Badaczka przypuszcza, że doszło do „rekombinacji” między bakteriami przywiezionymi (niewątpliwie) z Ameryki a endemicznymi szczepami Treponema w Starym Świecie. I to właśnie rezultat tej „rekombinacji” – wyjątkowo zjadliwe bakterie nowej generacji – był przyczyną epidemii w Europie. Kolumb i jego marynarze mieliby jedynie dolać oliwy do ognia.