Punk klei krzyże

Rz: Od ponad 20 lat zajmujesz się ratowaniem starych cmentarzy, przydrożnych krzyży i kapliczek w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Skąd pomysł u ciebie, warszawiaka z inteligenckiej rodziny, by, jak to nazywasz, kleić krzyże?

Szymon Modrzejewski

:Nigdy się nad tym nie zastanawiałem, inteligentem też raczej nie jestem. Nawet nie miałem takiej potrzeby. Jeśli już, to czuję potrzebę, by wyjaśniać, że nie obudziłem się któregoś dnia olśniony i postanowiłem, iż będę się takimi rzeczami zajmował. Ale ludzie wciąż pytają.

Chodziłem po Bieszczadach jak wiele osób i w końcu przyszedł moment, że zaczęło interesować mnie coś, co wydaje mi się istotniejsze. Coś więcej niż tylko wejść na szczyt i zaliczyć kolejne punkty górskiej odznaki. Przestałem chodzić szlakami. To było najprostsze wyjście, by urozmaicić wędrówki. W moim środowisku elementem rywalizacji było – kto dalej powędruje w 24 godziny? Albo dłużej? Najlepiej zimą, bez namiotu... Dziś powiedzielibyśmy, że to takie sporty ekstremalne. Jak przestałem się kręcić po szlakach, to się okazało, że jest mnóstwo czytelnych śladów, tylko trzeba nauczyć się je czytać. I pewnego razu wszedłem na cmentarz, nie mając świadomości, że jestem na cmentarzu.

Jak wchodzimy na cmentarz, to zwykle wiemy, gdzie jesteśmy.

No właśnie. Cmentarze są takimi obszarami, które na ogół są dość jasno i czytelnie wyznaczone. Schodziłem z Połoniny Caryńskiej, a robiłem to wcześniej po wielekroć, nie mając świadomości, że schodząc na samo dno doliny, w której tętniła wieś niemała, przechodzi się obok miejsca, gdzie stała cerkiew i gdzie pochowani są ludzie. Schodziłem trochę obok szlaku i wszedłem w krzaki, las był gęsty, nie bardzo wiedziałem, czy doszedłem tam, gdzie chciałem. Stanąłem więc na kamieniu, żeby się rozejrzeć. Pośliznąłem się, zdarłem niechcący kawałek mchu i zobaczyłem napis... cyrylicą, dało się go odczytać i jasne się stało, że to nagrobek, ktoś tu jest pochowany. Przyznaję, że wprowadziło to niepokój.

I oczyściłeś ten pomnik?

Nie od razu. Zarejestrowałem go, a po chwili okazało się, że nie jest jedyny, że jest ich więcej. Było to miejsce nieczytelne i zarośnięte, wtedy jeszcze granice tego cmentarza nie były dla mnie oczywiste. Ale zacząłem tam przychodzić. Przyciągało mnie miejsce, ten nagrobek. Zresztą to najbardziej niezwykły nagrobek, z jakim się tutaj spotkałem. Człowiek pod nim pochowany zrobił go sam dla siebie za życia. Nie był cechowym kamieniarzem, tylko, jak sądzę, naturszczykiem, samoukiem.

Na czym polega ta niezwykłość?

Większość nagrobków posiada inskrypcję poświęconą osobie, którą upamiętnia. A tam nie dość, że inskrypcja wypełnia lico nagrobka, to jest też na jego bokach i z tyłu. Jak na wiejski, bojkowski grób jest bardzo rozbudowana. Bo zwykle wyryte jest: tutaj leży ten i ten, pokój jego duszy, data śmierci, czasami urodzin. A Hryć Buchwak, który jest tam pochowany, w inskrypcji poza wyznaniem wiary pisze też do żony i dzieci, że oddaje się we władanie Boga i by się nie martwili, bo na pewno wszystko będzie w porządku. I że ich także oddaje opiece boskiej. Rzadko spotyka się tak rozbudowane inskrypcje.

I to był punkt zwrotny?

Tak. Ktoś mógłby powiedzieć, że to był rodzaj objawienia. Dotąd nie zdawałem sobie sprawy z tego, że przestrzeń, która dla mnie była pustką, jest nią tylko pozornie i od bardzo niedawna. Ale też poza cmentarzem nie zostało z tamtej miejscowości prawie nic. Jest miejsce po cerkwi, dwie, trzy piwnice i bezcenny cmentarz. Wiele lat później odsłonięto podmurówkę dworu i karczmy. I koniec. Ta gmina była jedną z najliczniej zaludnionych w przedwojennej Polsce, zamieszkana przez Bojków, Rusinów czy górali karpackich, jak kto woli. Zostali wysiedleni, część na tereny sowieckiej Ukrainy, część potem w ramach akcji „Wisła”. W 1947 roku zrobiło się tu pusto.

Zacząłem szukać tego, co dawałoby obraz tamtej rzeczywistości, ocalałych okruchów. A ocalał kamień. I nie jest to tylko materialny ślad, ale i duchowy. Mnóstwo mówi o różnych aspektach życia tych ludzi. Cmentarze cum tacent clamant (milcząc wołają), trzeba tylko to wołanie usłyszeć. Myślę też, że to ogromna satysfakcja dla ludzi, gdy przychodzą i widzą krzyż zwalony, potłuczony na kilkanaście kawałków, a później się okazuje, że naprawienie go nie jest takie trudne. Gdy czasem pokazuję zdjęcia tego, co naprawialiśmy, ludzie robią wielkie oczy, bo trudno im jest sobie wyobrazić, że coś tak zniszczonego można uratować.

Jaki był najstarszy nagrobek, który naprawiałeś?

Najstarszy, którym się zajmowaliśmy, i w ogóle najstarszy w Bieszczadach polskich nagrobek na wiejskim cmentarzu, to XVII-wieczna piaskowcowa płyta z Chmiela, gdzie jest pochowana kobieta o trudnym do ustalenia nazwisku. To jest najprawdopodobniej 1644 rok. My ten nagrobek tylko oczyściliśmy, podnieśliśmy nieco ponad poziom ziemi. Prawdopodobnie był kiedyś ulokowany w cerkwi, tak wynika z przekazów, ale nie ma pewności. Natomiast jest pewne, że leżąc w takiej pozycji, w jakiej go zastaliśmy, był narażony na zniszczenie inskrypcji, bo leżał niemal poziomo i zatrzymywała się na nim woda. Inskrypcja nie była już tak czytelna jak np. 20 lat temu.

Koniec XVIII w. to był czas, kiedy zaczęto wyprowadzać cmentarze poza okolicę świątyń. Nie wiem do końca, jak to było w całej Europie, ale na pewno w Galicji zostało to zarządzone wcześniej niż np. w Paryżu. I wtedy też pojawiła się ochota do indywidualizowania pochówków i ich oznaczania. Zdecydowany boom na nagrobki – nie chodzi tylko o Bieszczady, ale o całą Polskę i Europę – to tak naprawdę połowa XIX wieku i później. Tylko trzeba pamiętać, że dla mieszkańców wsi były to bardzo kosztowne rzeczy. Są takie miejscowości jak Wisłok, gdzie przed II wojną światową mieszkało ponad 3,5 tys. mieszkańców. I na dwóch cmentarzach, które tam funkcjonowały, jest 30 nagrobków, które powstały w ciągu pół wieku. To dowodzi, jak niewiele osób stać było na nagrobek. Gdzieś wyczytałem, że – mówię o Bojkowszczyźnie, o Bieszczadach szeroko pojętych – wart był parę wołów, a to był majątek.

Gdy zająłeś się cmentarzami w Bieszczadach, to w pierwszych latach mówiłeś: ludzie patrzą i mają mnie za wariata.

Tak to wyglądało. Przyznaję, że jak zapaliłem się do tego, to w ogóle niespecjalnie reagowałem, na to, kto, co mówi. Podejrzewano mnie o to, że chodzę tam i wykopuję jakieś rzekome skarby, że mam jakąś wiedzę tajemną i o coś dziwnego, a mrocznego chodzi mi zapewne. Zresztą później, jak zaczęły się obozy Magurycza, wielokrotnie podejrzewano nas, że jesteśmy nasłani i szukamy skarbów, bo Ukraińcy na pewno coś tam zakopali. To świadczy przede wszystkim o tym, że ci, którzy nas o to podejrzewali, posiadali marną wiedzę na temat terenu, bo to wprawdzie były niegdyś gęsto zaludnione tereny, ale i bardzo biedne.

Żyjemy w kręgu kulturowym, w którym cmentarz jest postrzegany jako miejsce groźne, straszne, smutne, niebezpieczne. I obcowanie z nim, jakaś specjalna atencja dla takich miejsc, rodzi niepokój w ludziach. Nawet w turystach wędrujących z plecakami. Teraz jest ich coraz mniej, ale nawet wśród nich wiedza o tym, po czym się poruszają, bywa znikoma. Choć myślę, że większość musiała o coś zahaczać wzrokiem, co budziło jakieś skojarzenia, niepokój. Jak się idzie przez dolinę, w której była wieś, i widzimy drzewa owocowe, które tworzą jakiś porządek, no to widać, że to sad. Dla mnie po pewnym czasie przestało być problemem rozpoznanie miejsca, w którym stała cerkiew. Nawet jeżeli nie miałem mapy sprzed wojny, to wyraźnie to miejsce wskazywałem. I czułem, że czytam tę pustkę.

Skąd ta potrzeba oznaczania, przywracania krzyży, kapliczek, nagrobków?

Należymy do kręgu, w którym cmentarz znika, kiedy traci swoje walory wizualne. Mnie to nie daje spokoju. Nie wiem, na ile to jest kwestia wychowania czy przywiązania do własnych idei, ale dla mnie to są miejsca sakralne bez względu na to, czy są bardziej czy mniej widoczne. Nie widzę powodu, żeby je desakralizować, zwłaszcza gdy są to jedyne ślady po wsi, po ich mieszkańcach.

Suma tych znaków, te krzyże przydrożne, fundamenty cerkwi, cmentarze wyznaczają obszar dawnego świata, bez którego tego dzisiejszego by nie było. Krzyż stawiano często na początku wsi. A pańszczyźniany, na pamiątkę zniesienia pańszczyzny, gdzieś na końcu wsi. Jest to część krajobrazu kulturowego.

Jak się nauczyłeś tej pracy?

Pojechałem na pierwszy obóz zorganizowany przez Stanisława Krycińskiego, to on wymyślił, żeby cmentarze remontować społecznie. Dostałem młotek, dłuta, kamień. Trochę uporu i się okazuje, że to można poskładać, posklejać, wypionować. Ale bywa, że ludzie mówią po naszej wizycie – ten cmentarz to był taki fajny, zarośnięty, takie romantyczne ruiny. To jest zły trop, marny punkt widzenia – chcemy, żeby ktoś po nas też miał szansę coś zobaczyć.

Czy teraz też natykasz się na przykłady dewastacji? Tej współczesnej?

W Krakowie na cmentarzu podgórskim jest kilkadziesiąt poważnie zdewastowanych nagrobków. Z gwiazdami Dawida wymalowanymi farbą albo z poprzewracanymi krzyżami. Nie rozumiem, jak tak bogate miasto nie jest w stanie tego naprawić. Mamy swoje plany, ale może tam wpadniemy na chwilę, dla przykładu. Tu w górach ostatni znany mi wypadek to dewastacja nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w Szklarach, nieistniejącej wsi na południe od Rymanowa. To był 1993 albo 1994 rok, panowie przejechali ciągnikiem gąsienicowym po nielicznych zachowanych nagrobkach na cmentarzu cerkiewnym. Z rozmów wynikało, że im wygodnie było akurat tędy jechać.

Ratujecie głównie cmentarze greckokatolickie.

Dlatego, że tutaj, w Beskidzie Niskim, stanowią większość, w ogóle Karpaty to główne miejsce naszych działań. W Bieszczady regularnie wracamy. U stóp wododziału Karpat większość cmentarzy wyremontowaliśmy. Ale bywa, że ktoś się dziwi, że myśmy w ogóle coś tam kiedyś robili. Bo cmentarze zarastają. Nie jesteśmy w stanie blisko setki cmentarzy, którymi się zajmowaliśmy, odwiedzać i odkrzaczać regularnie, ale nagrobki stoją, a nie leżą.

A miejscowe władze lokalne tego nie robią?

Gdy chodzi o miejsca, gdzie nic już nie istnieje poza cmentarzem, to w optyce władz lokalnych są one rejonem abstrakcji. Jeszcze u siebie, gdzieś obok sklepu czy urzędu, to bywa, że zadbają. Ale na odludziu, w pustej dolinie? Jest trochę takich miejsc, gdzie udało nam się ludzi może nie tyle zarazić ideą samego utrzymywania tych miejsc, ile nakłonić do zadbania, by miały jakiś czytelny charakter, także po to, by nie były bezczeszczone.

Może jest tak, że gdy nie ma potomków ludzi, którzy leżą na tych cmentarzach, to one są martwe? Może trzeba pozwolić im umrzeć?

W to, że zawsze gdzieś są jacyś potomkowie, nie wątpię. Nawet jak się patrzy na Żydów polskich, to się okazuje, że jednak ciągle można odnaleźć ludzi mniej lub bardziej bezpośrednio związanych z bardzo małymi miejscowościami. Cmentarze pełne są ludzi, bez których świat nie mógłby istnieć. Ten, który zastajemy w takiej czy innej formie, był przez nich współtworzony. I to jest fajne, to mi się podoba, i nie widzę powodu, żeby o tym zapominać i przestać dbać o ich, nasze miejsca. W Smolniku nad Sanem, a właściwie w miejscu, w którym był kiedyś Smolnik, widać jeszcze ślad starej drogi, pola, na których stały domy, a które zaorano, by nie było śladu domostw ani drzew owocowych, studni, piwnic. Cerkiew na grzbiecie zbocza wygląda kosmicznie, nic wokół niej nie ma. Prócz cmentarza, na którym jest parę nagrobków. Przyjeżdżaliśmy tam przez kilka lat kleić nagrobek rozwarstwiony, co było skutkiem przewrócenia go, na 250 kawałków. W 1995 roku nagle pojawił się tam na cmentarzu jakiś człowiek. Dość dziwnie ubrany – rzucało się w oczy, że nie jest tutejszy. Bez trudu można było dojrzeć w nim potomka wysiedlonych. Ten człowiek popatrzył na nas. Nic nie powiedział. I odszedł. W którymś momencie zaciekawiony jego nieobecnością oderwałem się od pracy i idę. Patrzę, a on klęczy przed cerkwią i płacze. Nie umiem się zachować jak dziennikarz. Ja tego człowieka nie tknąłem, o nic nie zapytałem. Po prostu poszedłem do pracy. Co miałem innego zrobić? Pogłaskać go? Odpowiedź na pytanie o sens naszej pracy była i wtedy, i teraz dla mnie oczywista.