Mistycyzm, frankizm, chasydyzm

W drugiej połowie XVII wieku sytuacja Żydów w Rzeczypospolitej uległa radykalnemu pogorszeniu. Nasilająca się rywalizacja mieszczaństwa chrześcijańskiego z żydowskimi kupcami i rzemieślnikami potęgowała niechęć, a wręcz wrogość polskiego otoczenia wobec wyznawców judaizmu.

Publikacja: 05.05.2008 11:37

Mistycyzm, frankizm, chasydyzm

Foto: Żydowski Instytut Historyczny

Coraz częściej w miastach Korony i Litwy wybuchały antyżydowskie tumulty, które z trudem były tłumione przez interweniujące wojska królewskie. Do takich aktów agresji fizycznej wobec Żydów doszło we Lwowie w 1664 r., Brześciu Litewskim w 1680 r., w Krakowie i Wilnie w 1682 r., w 1687 r. w Poznaniu. Narastający kryzys w Rzeczypospolitej, upadek jej autorytetu, oligarchizacja życia politycznego i paraliż głównych instytucji prawnoustrojowych odbijały się także na życiu gmin żydowskich. Powodowało to ich ogólne ubożenie i dezintegrację, wreszcie kryzys tradycyjnych form religijności. Prowadziło to do powstania nowych ruchów religijnych, kwestionujących autorytet rabinów i wszechwładzę zwierzchności gmin (kahałów).

W życiu Żydów religia odgrywała zawsze bardzo ważną rolę, wyznaczała etos grupy i kształtowała jej oblicze. Każdy aspekt życia indywidualnego czy zbiorowego przesiąknięty był sakralnością. Kryzys dotychczasowych autorytetów i form religijności owocował coraz większą popularnością mesjanizmu i mistycyzmu. Judaizm zawsze zawierał elementy mesjanistyczne. Zgodnie z proroctwami eschatologicznymi odnowionym światem będzie rządził sam Jahwe lub król, którego wyznaczy sam Bóg. Ten król, zwany często mesjaszem (pomazańcem), był uważany za potomka króla Dawida, istotę ludzką i śmiertelną. Wiara w rychłe przyjście mesjasza i zbawienie narodu żydowskiego zawsze nasilały się w okresach kryzysu lub zagrożenia bytu narodu żydowskiego.

Nasilająca się rywalizacja mieszczaństwa chrześcijańskiego z żydowskimi kupcami i rzemieślnikami potęgowała niechęć, a wręcz wrogość polskiego otoczenia wobec wyznawców judaizmu. Coraz częściej w miastach Korony i Litwy wybuchały antyżydowskie tumulty, które z trudem były tłumione przez interweniujące wojska królewskie

Mesjanizm i mistycyzm znajdowały podatny grunt wśród mas ludności żydowskiej zamieszkującej Rzeczpospolitą na przełomie XVII i XVIII wieku. Pierwszym tego typu ruchem był sabataizm. Jego twórcą był Sabataj Cwi (1626 – 1676), który nie tylko głosił rychłe nadejście mesjasza, ale w 1655 r. sam się nim ogłosił. Sabataizm był pierwszym poważnym odchyleniem w judaizmie od czasów średniowiecza, prowadził do rozbicia tradycyjnej religijności i zakwestionowania autorytetów religijnych. Podawał w wątpliwość autorytet Tory i kwestionował jej znaczenie jako fundamentu judaizmu. W 1666 r. król Jan Kazimierz zagroził konfiskatą majątku każdemu, kto określał się jako zwolennik sabataizmu.

Z ducha sabataizmu narodził się frankizm. Założycielem tego ruchu był Jakub Lejbowicz Frank (1726 – 1791), którego nauki znajdowały zwolenników wśród kupców i rzemieślników żydowskich, ludzi majętnych i wykształconych. Wielu z nich posługiwało się językiem polskim, wielu łączyły związki ekonomiczne z magnaterią i szlachtą polską. Frankizm, podobnie jak sabataizm, kwestionował tradycyjny judaizm i wszechwładzę rabinów.

Ruchem mistycznym, który miał największy wpływ na judaizm i doprowadził do trwałego rozłamu, był chasydyzm. Jego twórca Izrael ben Eliezer (1700–1760), zwany Baal Szew Tow (Pan Dobrego Imienia), pochodził z Międzyboża na Podolu. Głosił on doktrynę społeczno-religijną podważającą i kontestującą oficjalne i sformalizowane nauczanie rabinów. Chasydyzm miał masy zwolenników wśród biedoty żydowskiej na Podolu, na Wołyniu, w Galicji, w Rumunii, na Ukrainie, na Węgrzech i na Litwie.

Według Kazimierza Bartoszewicza, autora „Antysemityzmu w literaturze polskiej XV-XVII w”, pierwszą broszurą czysto antysemicką było „Okazanie błędów” Jakuba Górskiego, filozofa, teologa, dokora obojga praw, wydane w 1569 r. w Krakowie. Zawiera ona wyjątki z dzieła Sykstusa Sieneńskiego, Żyda, który przeszedł na katolicyzm. W broszurze opisano dziesięć zasad, którymi rzekomo powinni kierować się Żydzi w stosunku do chrześcijan.

1. Rozkazuiemy aby każdy Żyd, trzy kroć przez dzień przeklinał wszystek Zbór Krześcianski: a prosił pana Boga, aby ij stłoczył, stłumił y wykorzenił, pospołu z krolmi ich y ksyążęty y z pany ich. A to zwłaszcza maią czynić Kapłani Żydowscy w Synagodze abo w Bożnicy trzy kroć sye modląc na każdy dzień, na zelżywość Jezusa Nazaranskiego.

2. Bóg rozkazał Żydom, aby iakokolwiek może, abo Zdradą, abo Gwałtem, Lichfą, Kradziestwem, Majętności Krześciańskie sobie przywłaszczali.

3. Maią też Żydowie to rozkazanie, aby sobie każdego Krześcianina nie inaczey iedno iako bydlę abo iaką bestyą ważyli, y tak sye przeciwko niemu sprawowali.

4. Jeśliby bydlę Żydowskie zabiło bydlę Krześcianskie, nie powinien go żyd płacić. Ale ieśliby bydlę Krześciańskie zabiło bydlę Żydowskie; tedy Krześcianina żyd powinien przycisnąć o zapłatę onego bydlęcia.

5. Żyd Poganom ani dobrze ani źle nie ma czynić, ale Krześcianina każdego o to sye ma wszystkim usiłowanim swym starać, aby go umorzył y z świata zgładził.

6. Jeśliby który Żyd chcąc zabić Krześcianina, a z trafunku omyliwszy sye, zabiłby żyda: godzien jest, aby od karania był wolen.

7. Żyd kiedykolwiek Krześcianina na mieyscu nie prześpiecznym widział, a ratować go mógł: ratować go nie ma ale owszem popchnąć na szyię. O tymże też pisze jeden Doktor Rawalfez w. Rozdzieleniu ij na karcie 355, y w Ksyęgach też to iest które zowią Arba Turym et cet.

8. Panowanim Krzęściańskim więcey sye Żydowie maią brzydzić, a niźli Panowanim pogańskim. Y mnieyszy grzech iest służyć poganinowi, aniżeli Krześciańowi.

9. Kościoły Krześciańskie są domy zginienia, y mieysca Bałwochwalstwa, które żydowie powinni burzyć.

10. Ewangelie krześciańskie, które maią być zwane, Złość obiawiona, y grzech iawny; maią być od żydów spalone, chociażby też y Boże imię w nich było.

Coraz częściej w miastach Korony i Litwy wybuchały antyżydowskie tumulty, które z trudem były tłumione przez interweniujące wojska królewskie. Do takich aktów agresji fizycznej wobec Żydów doszło we Lwowie w 1664 r., Brześciu Litewskim w 1680 r., w Krakowie i Wilnie w 1682 r., w 1687 r. w Poznaniu. Narastający kryzys w Rzeczypospolitej, upadek jej autorytetu, oligarchizacja życia politycznego i paraliż głównych instytucji prawnoustrojowych odbijały się także na życiu gmin żydowskich. Powodowało to ich ogólne ubożenie i dezintegrację, wreszcie kryzys tradycyjnych form religijności. Prowadziło to do powstania nowych ruchów religijnych, kwestionujących autorytet rabinów i wszechwładzę zwierzchności gmin (kahałów).

Pozostało 88% artykułu
Historia
Krzysztof Kowalski: Heroizm zdegradowany
Historia
Cel nadrzędny: przetrwanie narodu
Historia
Zaprzeczał zbrodniom nazistów. Prokurator skierował akt oskarżenia
Historia
Krzysztof Kowalski: Kurz igrzysk paraolimpijskich opadł. Jak w przeszłości traktowano osoby niepełnosprawne
Materiał Promocyjny
Przewaga technologii sprawdza się na drodze
Historia
Kim byli pierwsi polscy partyzanci?
Walka o Klimat
„Rzeczpospolita” nagrodziła zasłużonych dla środowiska