Serwitoriat i inne przywileje

Anna Michałowska-Mycielska - historyk i nauczyciel, specjalizujący się w tematyce Holokaustu i historii mniejszości narodowych na ziemiach polskich

Aktualizacja: 12.05.2008 20:55 Publikacja: 12.05.2008 18:54

Serwitoriat i inne przywileje

Foto: Żydowski Instytut Historyczny

Red

W dawnej Rzeczypospolitej Żydzi stanowili odrębny stan. Podlegali własnemu prawu, posiadali własne sądy i instytucje samorządowe. Miejsce ludności żydowskiej w strukturach państwowych i społecznych określały: przywileje generalne i prowincjonalne, przywileje dla gmin i pojedynczych osób, zarządzenia wojewodów i prywatnych właścicieli dóbr, a także stanowisko innych stanów, formułowane w uchwałach sejmowych i sejmikowych oraz regulacjach władz kościelnych i miejskich.

Rok 1539 stanowi bardzo ważną datę dla określenia sytuacji prawnej Żydów. Szlachta zgromadzona na sejmie w Krakowie uzyskała prawo jurysdykcji nad poddanymi w swoich dobrach, w tym także nad Żydami

Pierwszym przywilejem generalnym nadanym Żydom na ziemiach polskich był przywilej księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego, zwany statutem kaliskim, wystawiony w 1264 r. Poruszał on kwestie działalności gospodarczej, przede wszystkim kredytowej, ludności żydowskiej, kwestie sądownictwa nad Żydami oraz wzajemnych kontaktów ludności chrześcijańskiej i żydowskiej. Przywilej ten był wielokrotnie potwierdzany i stanowił podstawę późniejszych przywilejów nadawanych Żydom mieszkającym w Rzeczypospolitej. Obok przywilejów generalnych monarchowie wystawiali także przywileje prowincjonalne.

O uzyskanie przywilejów zabiegały również poszczególne gminy żydowskie, często korzystając przy tym z pomocy wpływowych osób na dworze królewskim czy plenipotentów i oficjalistów pańskich. Przywileje gminne miały większe znaczenie niż przywileje generalne czy indywidualne, zwłaszcza wobec narastającego osłabienia władzy centralnej w Rzeczypospolitej. W przywilejach gminnych znajdujemy wiele, niekiedy bardzo szczegółowo omówionych, kwestii, m. in.: nabywanie gruntów, budowa i wynajmowanie domów, budowa synagogi, mykwy, domu kahalnego i innych budynków gminnych, założenie cmentarza, działalność gospodarcza – kwestie dotyczące handlu, rzemiosła czy propinacji, świadczenia na rzecz właściciela terenu, sądownictwo nad ludnością żydowską, kontakty Żydów z innymi grupami ludności. Istotną część przywilejów gminnych stanowiły zapisy dotyczące funkcjonowania instytucji samorządu żydowskiego.

Doszło do przenoszenia się Żydów z miast większych do mniejszych oraz z miast królewskich do szlacheckich

Przywileje otrzymywali też indywidualni Żydzi. Były to przeważnie osoby bardzo zamożne, zasłużone dla dworu królewskiego czy poszczególnych magnatów. W XVII w. najznaczniejsi kupcy żydowscy, przede wszystkim dostawcy dworu królewskiego, otrzymywali przywileje serwitoratu. Oznaczało to zaliczenie do grona urzędników królewskich, podlegających wyłącznie sądownictwu królewskiemu. Przywilej serwitoratu dawał również możliwość prowadzenia warsztatów i manufaktur, nie podlegając ograniczeniom narzucanym przez cechy rzemieślnicze. Formą przywileju indywidualnego było też zezwolenie na drukowanie i sprzedaż książek hebrajskich.

Rok 1539 stanowi bardzo ważną datę dla określenia sytuacji prawnej Żydów na ziemiach polskich. Szlachta zgromadzona na sejmie w Krakowie uzyskała prawo jurysdykcji nad poddanymi w swoich dobrach, w tym także nad Żydami. Od tego momentu będziemy mieć w Rzeczypospolitej podstawowy dualizm: Żydzi w dobrach królewskich podlegali władzy króla i jego urzędników, wojewodów i starostów, natomiast Żydzi w dobrach prywatnych (szlacheckich czy kościelnych) zależni byli od właściciela dóbr. W praktyce oznaczało to olbrzymie zróżnicowanie postaw i działań właścicieli dóbr wobec żydowskich mieszkańców swoich posiadłości.

W dawnej Rzeczypospolitej Żydzi stanowili odrębny stan. Podlegali własnemu prawu, posiadali własne sądy i instytucje samorządowe. Miejsce ludności żydowskiej w strukturach państwowych i społecznych określały: przywileje generalne i prowincjonalne, przywileje dla gmin i pojedynczych osób, zarządzenia wojewodów i prywatnych właścicieli dóbr, a także stanowisko innych stanów, formułowane w uchwałach sejmowych i sejmikowych oraz regulacjach władz kościelnych i miejskich.

Pozostało 86% artykułu
Historia
Paweł Łepkowski: Najsympatyczniejszy ze wszystkich świętych
Historia
Mistrzowie narracji historycznej: Hebrajczycy
Historia
Bunt carskich strzelców
Historia
Wojna zimowa. Walka Dawida z Goliatem
Materiał Promocyjny
Przewaga technologii sprawdza się na drodze
Historia
Archeologia rozboju i kontrabandy
Materiał Promocyjny
Transformacja w miastach wymaga współpracy samorządu z biznesem i nauką