Piąty stan skupienia społecznej materii

W Rzeczypospolitej szlacheckiej istniało aż pięć stanów, rzecz jasna w znaczeniu grup społecznych. Obok szlachty, chłopów, mieszczan i duchowieństwa identyfikowano stan piąty, równie oryginalny, jak gdyby materia przybierała dodatkową, zaskakującą formę – Żydów.

Autorka głównego tekstu tego zeszytu Anna Michałowska- Mycielska szczegółowo opisuje prawa, przywileje, ograniczenia, obciążenia i restrykcje – a także wymogi życia społecznego mijające się często z jakimikolwiek przepisami – wytyczające życie żydowskie w Koronie i na Litwie pierwszej połowy XVII stulecia. Widzimy tę wielotysięczną społeczność, trudniącą się przede wszystkim handlem i uprawianiem pół setki rzemiosł, jak zasiedla miasta i miasteczka, a potem i wsie na ogromnych przestrzeniach Rzeczypospolitej. Żyjącą wśród wielu innych nacji, religii i wyznań, a jednocześnie stanowiącą grupę jakże wyjątkową.Wyróżnia ją odrębna organizacja samorządowa oparta na gminach, czyli kahałach. W jej ramach Żydzi zawsze będą dążyć do własnego zarządzania i sądownictwa, co skutecznie ograniczy ingerencję z zewnątrz. Żyd, który odwoła się do sądów pozażydowskich lub zwróci się do nich z apelacją, będzie potępiony przez członków własnej wspólnoty. Czystość życia starozakonnego utrzymaną w ciągu tylu wieków diaspory polscy Żydzi zachowają aż po kres Rzeczypospolitej. Religijna i obyczajowa odrębność, w tej formie nieistniejąca już na Zachodzie, będzie jednak separować ich od miejscowego otoczenia. W czasach nowoczesnych przemian społecznych niebywale utrudni to identyfikację Żydów z polską ojczyzną.