"Sfinks", czyli Hertz

Za pioniera polskiej kinematografii uważa się bezspornie Aleksandra Hertza (1879 – 1928). Była to postać osobliwa. Do 1908 r. był kierownikiem jednego z oddziałów Banku Dyskontowego i współzałożycielem Związku Pracowników Bankowych (1905).

Sympatyzował z Polską Partią Socjalistyczną, której udostępniał swoje mieszkanie na konspiracyjne zebrania, na których bywał Józef Piłsudski (ukrywający się czasami w mieszkaniu Hertza) i inni przywódcy partii. Był kilkakrotnie aresztowany i wydalony z kraju.

Po powrocie do kraju w 1909 r. dał upust swojej fascynacji kinematografią i założył, wspólnie z Alfredem Silberlastem (Alfred Niemirski), Józefem Koernerem i M. Zukerem, Warszawskie Towarzystwo Udziałowe Sfinks, początkowo będące przedstawicielstwem francuskiej wytwórni filmowej, należącej do Żydów francuskich Pathé-Natan-Fr?res.

Kierował tym przedsiębiorstwem Hertz, człowiek popularny w świecie artystycznym. Opowiadano o nim liczne anegdoty. Miał ambicje spolszczenia wyrazów obcych, na przykład kinematograf proponował zastąpić określeniami „ruchobraz”, „widzialnia” itp. dziwolągami.

Założenie przez tę spółkę kinematografu Sfinks przy ulicy Marszałkowskiej 116 było impulsem do wszczęcia przez nią produkcji filmowej. Zorganizowano atelier, laboratoria, grupę operatorów z najlepszym wówczas Stanisławem Sebelem na czele. Początkowo firma zajmowała się dorabianiem polskich napisów do zagranicznych filmów i kręciła kronikę aktualności – pierwszym zarejestrowanym wydarzeniem był... wzlot aeroplanu w Warszawie w listopadzie 1909 r.

Hertz kierował wytwórnią, był producentem, scenarzystą i reżyserem większości filmów. W 1911 r. Hertz realizuje swój pierwszy film według powieści Stefana Kiedrzyńskiego „Słodycz grzechu”. Przed tym, jak wspomniano, wytwórnia realizowała małe filmy stanowiące raczej techniczną nowinkę. Od tej tendencji Hertz odszedł, pragnąc swoim filmom nadać bardziej ambitny, artystyczny kształt, czego dowodem stawało się angażowanie najwybitniejszych polskich aktorów.

[ramka]W 1911 r. Hertz realizuje swój pierwszy film według powieści Stefana Kiedrzyńskiego „Słodycz grzechu”. Przed tym wytwórnia realizowała małe filmy stanowiące raczej techniczną nowinkę. Od tej tendencji Hertz odszedł, pragnąc swoim filmom nadać bardziej ambitny, artystyczny kształt, czego dowodem stawało się angażowanie najwybitniejszych polskich aktorów [/ramka]

Trzy lata przed wybuchem I wojny światowej nastąpił wielki rozwój Towarzystwa Sfinks. Wielki sukces odniosły pierwsze ambitne filmy tej wytwórni – „Meir Ezofowicz” według Orzeszkowej i „Aszantka” (noszący także tytuł „Wykolejeni”) według Włodzimierza Perzyńskiego, m.in. ze Stefanem Jaraczem. Sukcesem kasowym, co było ważne, ponieważ filmy realizowano przy finansowym współudziale właścicieli kin, był także film „Edukacja Bronki” według Stefana Krzywoszewskiego, a szczególnie duży dochód przyniósł film „Przesądy”, raczej kicz w stylu „Trędowatej”, według scenariusza samego Hertza z Marią Dulębą i Wł. Grabowskim w rolach głównych.

W atelier wytwórni Sfinks na Mokotowskiej przy placu Zbawiciela był stale ruch. W czasie I wojny światowej zrealizowano szereg filmów z aktorami tej miary, co Wł. Grabowski, J. Węgrzyn, K. Junosza-Stępowski, Halina Bruczówna i wielu innych. Artystyczna intuicja Hertza odkryła dla filmu Polę Negri (Apolonia Chałupiec) i Lię Marę, które wkrótce stały się gwiazdami o światowym rozgłosie. Sensacją w czasie trwania wojny był film „Z tajemnic ochrany”.

Pola Negri i Wojciech Brydziński wystąpili w filmie „Żona”, którego premiera odbyła się w kinie Apollo. W 1915 i 1916 r. miały swoje premiery także inne filmy wytwórni Sfinks, jak: „Skandal w eleganckim świecie”, „Zaczarowane koło”, „Chcemy męża” (wznawiany pod tytułem „Trzy córki na wydaniu”, „Warszawka”), „Wściekły rywal”. Duży sukces odniósł film „Studenci” ze znakomitą obsadą: Pola Negri, Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn i inni.

W latach 1917 – 1918, mimo trwania wojny, wytwórnia Hertza wyprodukowała aż 13 filmów, bardziej nawet ambitnych niż przedtem, w tym z cyklu „Tajemnice Warszawy” („Arabella”, „Pokój nr 13”, „Tajemnica Alej Ujazdowskich”). Obok filmów o tematyce historyczno-politycznej („Carat i jego sługi”, „Carska faworyta”) produkowano także melodramaty („Melodie duszy”, „Sezonowa miłość”) i komedie („Rozporek i S-ka”). We wszystkich tych filmach grał kwiat aktorstwa polskiego.