Najważniejsze cmentarze żydowskie

Kraków: Cmentarz Remu

Cmentarz na Kazimierzu przy ul. Szerokiej powstał w 1551 r. przy synagodze, w której modlił się Mojżesz Isserles, zwany Remu. W 1799 r. władze austriackie poleciły zamknąć cmentarz, jednak jeszcze w XIX w. odbywały się tam nieliczne pochówki. Nagrobki w formie macew i pseudosarkofagów są ustawione w rzędach. W czasie II wojny światowej cmentarz został zdewastowany i od 1959 r. prowadzone są na nim prace konserwatorskie.

Znajdujący się na cmentarzu grób Remu (ok. 1510 – 1572), rabina, wielkiego uczonego, talmudysty, rektora jesziwy, do dziś jest celem pielgrzymek z całego świata w rocznicę jego śmierci, przypadającej w dzień Lag ba-Omer. Obok jego grobu zachowały się groby najbliższej rodziny: babki Gitli (zm. 1552), ojca Izraela – kupca i bankiera (zm. 1568), żony Gołdy – córki lubelskiego rabina Szaloma Szachny (zm. 1552). W głębi nekropolii zachowały się nagrobki Izaaka Jakubowicza, kupca i fundatora synagogi Ajzyka (zm. 1653), Natana Spiry, kabalisty i rektora jesziwy (zm. 1633), Mordechaja Saby – zwanego Singer, kabalisty (zm. 1576), Eliezera Aszkenazego, lekarza i uczonego, rabina w Kairze i Poznaniu (zm. 1585), Joela Sirkisa – zwanego Bach, rabina Krakowa (zm. 1640), Jomtow Lipmana Hellera, rabina w Wiedniu, Pradze i Krakowie (zm. 1654), Samuela (zm. 1552), syna Meszulama, lekarza króla Zygmunta Starego, Michaela Colahore, męczennika za wiarę, spalonego na stosie za rzekome bluźnierstwa przeciw chrześcijaństwu (zm. 1663).

Setki fragmentów zniszczonych nagrobków umieszczono na wewnętrznych ścianach muru cmentarnego.

Kraków: Nowy cmentarz przy ul. Miodowej 55

Cmentarz przy ul. Miodowej 55 powstał w 1800 r. – po zamknięciu starego cmentarza Remu – i jest cmentarzem czynnym. Przy wejściu znajduje się dom przedpogrzebowy. Najstarsze zachowane na cmentarzu nagrobki pochodzą dopiero z lat 40. XIX w. Są tu pochowani między innymi: Jakub Drobner, lekarz, uczestnik powstania styczniowego (zm. 1896), Ozjasz Thon, rabin synagogi Tempel, przywódca Organizacji Syjonistycznej w Krakowie, poseł na Sejm RP w latach 1922 – 1936 (zm. 1936), Józef Sary, wiceprezydent Krakowa (zm. 1929), Maurycy Gottlieb, malarz, uczeń Jana Matejki (zm. w 1879 w wieku 23 lat), malarz Artur Markowicz (zm. 1934), dyrygent i kompozytor Jerzy Gert (zm. 1969), działacz PPS Józef Kwiatek (zm. 1910).

Lublin: ul. Kalinowszczyzna

Cmentarz położony jest na wzgórzu zwanym Grodzisko, a jego przekazanie Żydom król Zygmunt August potwierdził w 1555 r. Mimo częstych dewastacji w czasie kolejnych wojen przetrwał i został zamknięty dla celów grzebalnych dopiero na początku XX w. Przy wejściu na cmentarz znajduje się grób wybitnego talmudysty Jakuba Kopelmana (zm. 1541) i jest to obecnie najstarszy żydowski pomnik nagrobny w Polsce stojący w miejscu pierwotnego pochówku. W jego pobliżu został pochowany najsłynniejszy cadyk Jakub Icchak Hurwic, zwany Choze (Widzący). Obok jego grobu znajduje się mogiła kantora Abrahama (zm. 1543), syna Uszaja. W pobliżu jest nagrobek rektora lubelskiej jesziwy, rabina Szaloma Szachny, teścia Mojżesza Isserlesa Remu (zm. 1558). Są to wysokie wapienne płyty z hebrajskim epitafium, bez jakichkolwiek ornamentów i symboli. Dalej na tym samym wzgórzu znajduje się grób rabina Szlomy Lurii, zwanego Maharszalem (zm. 1573), pierwszego rektora lubelskiej jesziwy. Fragmenty jego nagrobka zostały odnalezione kilka lat temu.

Łódź: ul. Zmienna (oficjalny adres ul. Bracka)

Stary cmentarz żydowski przy ul. Wesołej założony w 1811 r. został zamknięty w 1892. Przetrwał nawet wojnę, ale w latach 40. XX w. został zniszczony. Nowy założony został na Bałutach w 1892 r. Dziś zajmuje 40 ha terenu, na którym zostało pochowanych około 180 tysięcy zmarłych. Imponuje rozmiarem i bogactwem wielu nagrobków, a wielki Dom Przedpogrzebowy jest dziełem Adolfa Zeligsona.

W głębi cmentarza widoczny jest potężny grobowiec fabrykanta Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (zm. 1900). Wnętrze kopuły grobowca jest pokryte mozaiką, dziełem włoskiego artysty A. Salviatiego. Grobowiec I. K. Poznańskiego uznawany jest za największy żydowski nagrobek na świecie. Wokół rozmieszczone są potężne, choć już skromniejsze, nagrobki rodzin fabrykanckich: Jarocińskich, Prussaków, Barcińskich, Silbersteinów, Konsztatów. Warto zwrócić uwagę na nagrobek rabina łódzkiego Eliasza Chaima Majzela (zm. 1912), rodziców Artura Rubinsteina [kw. F], rodziców Juliana Tuwima [kw. F].

Na południe od głównej alei mieści się tzw. pole gettowe. To tu w latach 1940 – 1944 pochowano około 43 tysięcy ofiar getta. Dziś teren ten jest uporządkowany dzięki staraniom miejscowej gminy żydowskiej. Widoczne przy wejściu z lewej strony doły to miejsca przygotowane dla ostatnich więźniów getta, którzy w liczbie 877 doczekali wyzwolenia.

Wrocław: ul. Ślężna

Po najstarszym cmentarzu żydowskim położonym za Bramą Oławską nie ma śladu – został zniszczony w XIV w. – i nadal trwają dyskusje co do jego lokalizacji. Ale przetrwało z niego kilka granitowych nagrobków; najstarszy z nich pochodzi z 1203 r. i stał na grobie Dawida, syna Szar Szaloma, zapewne kantora miejscowej gminy. Został odnaleziony w 1917 r. podczas remontu fundamentów katedry wrocławskiej i umieszczony na wewnętrznym murze XIX-wiecznego cmentarza przy ul. Ślężnej; przetrwał czas nazizmu i nadal można go tam obejrzeć. Jest to najstarszy zachowany nagrobek na obecnym obszarze Polski.

Obok wmurowano cztery XIV-wieczne nagrobki, w tym Samsona, syna Izaaka, z 1345 r., którego krew przelał „okrutny potwór”. Jedna z hipotez głosi, że potworem mógł być ślepy król Jan Luksemburczyk, za którego rządów miały miejsce w mieście pogromy Żydów; w 1345 r. zezwolił, by „wzięli, wykopali, wywieźli i użyli do budowy murów wszystkie kamienie z cmentarza żydowskiego znajdujące się na powierzchni ziemi lub pod nią”. Wypędzeni z Wrocławia w 1345 r. Żydzi powrócili do miasta dopiero w XVII w. i w 1760 r. założyli nowy cmentarz przy ul. Gwarnej – ostatecznie zniszczony, niestety, już po II wojnie światowej. Cmentarz przy ul. Ślężnej został założony w 1856 r. i przetrwał do dziś, podobnie jak ostatni cmentarz żydowski we Wrocławiu, założony na Kazanowie (ul. Lotnicza) w 1902 r.

Cmentarz przy ul. Ślężnej jest wpisany od 1975 r. do rejestru zabytków. Od 1988 r. jest udostępniony do zwiedzania jako Muzeum Architektury Cmentarnej. Zwiedzając go, poznajemy historie Żydów niemieckich, gdyż gmina wrocławska była jedną z największych gmin w Niemczech, a jej członkowie chlubnie zapisali się w historii XIX wieku. Tu jest pochowany jeden z największych historyków żydowskich Heinrich Graetz (zm. 1891), autor „Historii Żydów”, pisarka Friederike Kempner (zm. 1904), malarka Clara Sachs (zm. 1921), założyciel pierwszej partii robotniczej w 1863 r. Ferdinand Lassalle (1825 – 1864). Pochowani tu są rodzice tak znanych osób z XX wieku, jak laureata Nagrody Nobla fizyka Maksa Borna, chemika Fritza Habera, także laureata Nagrody Nobla, pisarza Emila Ludwiga, siostry zakonnej, świętej Edyty Stein zamordowanej w Auschwitz. Jest też polonikum: grób handlowca Henryka Toeplitza z Warszawy (zm. 1891), mecenasa Stanisława Moniuszki.

Większość nagrobków swym stylem przypomina pomniki nagrobne wznoszone na cmentarzach chrześcijańskich. Potężne przyścienne groby rodzinne wybudowano w modnych stylach: neoromańskim, neogotyckim, neorenesansowym, neomauretańskim. Znajdziemy też liczne przykłady sztuki secesyjnej. Do wzniesienia nagrobków użyto nie tylko kamienia z Sudetów, ale również marmurów włoskich, granitów skandynawskich, labradorytów wołyńskich. Z trudem można znaleźć pomnik w kształcie macewy. W napisach przeważa język niemiecki, tylko nieliczne są po hebrajsku.

Warszawa: ul. Okopowa 49/51

Historycznie jest to trzeci cmentarz żydowski w Warszawie. Najstarszy, XV-wieczny – jego lokalizacja nie jest dokładnie znana – prawdopodobnie znajdował się za murami na Przedmieściu Czerskim. Drugi, powstały na Pradze w 1780 r., zachował się w porażającym stanie. Choć jego teren został ogrodzony dzięki Fundacji Rodziny Nissenbaumów, to jednak tysiące nagrobków leży powalonych wśród wysokich drzew.

Cmentarz przy ul. Okopowej założony w 1806 r. za okopami miasta jest jednym z najważniejszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Na powierzchni około 33 ha w 100 kwaterach spoczywa około 200 tysięcy osób. Nagrobków w różnym stanie zaniedbania i zniszczenia jest prawdopodobnie ponad 100 tysięcy – obecnie trwa ich spisywanie i umieszczanie na stronie internetowej.

W czasie okupacji hitlerowskiej był częścią getta, ale od 1941 r., aby nań wejść, należało mieć przepustkę. Mimo tych ograniczeń przez jego teren szmuglowano żywność do głodującego getta. Od jesieni tego roku rozpoczęto grzebanie bezimiennych osób, zmarłych w getcie z głodu i chorób, we wspólnych mogiłach nie tylko na samym cmentarzu, ale i na przylegającym od zewnątrz do muru cmentarnego boisku Skry. Nad mogiłą w kwaterze dziewiątej został wzniesiony pomnik ku ich pamięci.

Spoczywają na nim w pierwszej kwaterze: pierwszy rabin Warszawy Szlomo Zelman Lipszyc, zwany Chamdat Szlomo (zm. 1839 r.), a obok niego rabini: Ber Meisels (zm. 1870), Chaim Dawidson (zm. 1854 r.) i Abraham Perlmutter, także poseł Sejmu RP (zm. 1930 r.). Przed ich grobami stoi żeliwna kolumna upamiętniająca Antoniego Eisenbauma, dyrektora Szkoły Rabinów (zm. 1852 r.), na której umieszczono, obok hebrajskiego, pierwszy napis w języku polskim na cmentarzach żydowskich środkowej Polski. Dwujęzyczna inskrypcja jest także na nagrobku Sary Słonimskiej, babki wybitnego poety i satyryka Antoniego Słonimskiego.

Przy Głównej Alei znajdują się groby: pisarzy tworzących w języku żydowskim: Icchaka Lejba Pereca (zm. 1915 r.), Szlomo An-skiego, autora „Dybuka” (zm. 1920 r.), wydawcy „Izraelity” Chaima Zeliga Słonimskiego (zm. 1904 r.), Samuela Peltyna (zm. 1896 r.), „Hajntu” Abrahama Goldberga (zm. 1933 r.), aktorów: Ester Rachel Kamińskiej (zm. 1925 r.), Abrahama Morewskiego (zm. 1964 r.) oraz skarbnika rządu narodowego podczas powstania styczniowego Henryka Wohla (zm. 1907 r.), twórców PPS: Feliksa Perla (zm. 1927 r.) i Stanisława Mendelsona (zm. 1913 r.), a także porucznika I Brygady Legionów Bronisława Mansperla, który zginął w bitwie pod Kuklami w 1915 r., działaczy partii Bund: Josifa Michalewicza (zm. 1928 r.) i Józefa Leszczyńskiego. Na tym cmentarzu spoczywają całe rody warszawskich księgarzy Orgelbrandów, Glucksbergów, Merzbachów. Tu pochowani zostali: Jakub Mortkowicz (zm. 1931 r.), Bernard Lesman (1878 r.), dziadek Bolesława Leśmiana i Jana Brzechwy. Można też wymienić bankiera Hipolita Wawelberga (zm. 1901 r.), rodzinę Natansonów, Michała Landego (zm. 1861 r.), historyka Szymona Askenazego (zm. 1935 r.), twórcę języka esperanto Ludwika Zamenhofa (zm. 1917 r.) i wielu innych, których znamy z poprzednich zeszytów naszego wydawnictwa.