Kryzys w kraju, chmury nad granicami

Jesienią 1925 roku około 400 000 ludzi pozostawało bez pracy, co stanowiło 1/3 siły roboczej poza rolnictwem. Złotówka, po wspaniałej reformie Władysława Grabskiego, traciła mocno na wartości, a deflacyjna polityka ministra skarbu Juliusza Zdziechowskiego spowodowała zwolnienie 25 000 pracowników Polskich Kolei Państwowych, redukcję zapomóg dla chorych i starych oraz podwyższenie o 10 proc. podatków.

Wprowadzono opłatę pogłówną w wysokości 5 złotych, podniesieniu uległy ceny gazu, elektryczności, ropy naftowej, soli, tytoniu, zapałek i alkoholu. Strajki obejmowały coraz to szersze sektory, protesty uliczne krwawo tłumiono. Prawicowe gabinety nie umiały rozmawiać ze społeczeństwem, a ono spoglądało z nadzieją na skromną willę Marszałka w Sulejówku.

Od dłuższego czasu Piłsudski obserwował zbliżenie Niemiec i Rosji. Oba państwa uważane były za pariasów nowego, wersalskiego układu sił i już w kwietniu 1922 roku, podczas konferencji w Genui, zawarły w pobliskim Rapallo porozumienie o współpracy. Likwidowano wzajemne roszczenia ekonomiczne, nawiązywano stosunki dyplomatyczne i konsularne, zapowiadano współpracę, która między innymi umożliwiła Reichswehrze prowadzenie ćwiczeń w Rosji oraz szkolenia i testowanie zakazanych traktatem wersalskim rodzajów uzbrojenia. Już podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku odzywały się w sztabie Reichswehry głosy, aby odtworzyć granicę rosyjsko-niemiecką według linii z 1914 roku. Donosiły o tym raporty polskiego Oddziału II. A sowiecki dyplomata Adolf Joffe miał wyrazić życzenie przeprowadzenia korytarza przez polskie Pomorze.

Obawy Piłsudskiego znalazły potwierdzenie 24 kwietnia 1926 roku, kiedy to odnowiono w Berlinie układ z Rapallo. Nikt nie mógł mieć wątpliwości, co dla Polski oznacza współdziałanie dwóch czarnych orłów. Tym bardziej że na Francję nie można było liczyć. Szczególnie złowieszczym memento były traktaty podpisane w szwajcarskim Locarno 16 października 1925 roku. Francja, Belgia, Wielka Brytania i Włochy podpisały z Niemcami tzw. pakt reński gwarantujący nienaruszalność granicy między Niemcami a Francją i Belgią.

Locarno utorowało więc Niemcom drogę do rewizji granicy z Polską. Wprawdzie Niemcy wciąż były osłabione i militarnie słabe, ale Piłsudski uświadamiał sobie różnicę potencjałów i wiedział, że czas działa na naszą niekorzyść. A jeśli Niemcom pomagał wyjść z izolacji nasz główny sojusznik, sprawy dramatycznie się komplikowały. Traktat gruntownie zachwiał jego zaufaniem do Francji, a tym bardziej do Ligi Narodów.

Wokół traktatu z 16 października rozpętała się burza. Zarzucano rządowi Władysława Grabskiego i szefowi MSZ Aleksandrowi Skrzyńskiemu błędy w polityce zagranicznej. Gabinet Grabskiego ustąpił 13 listopada 1925 roku.

25 marca 1926 roku Biuro Polityczne WKP (b) powołało w Moskwie Komisję do Spraw Polskich. Liczono, że narastanie kryzysu może doprowadzić do wojny domowej, a to z kolei do możliwości przekształcenia jej w rewolucję i sowietyzację kraju.

Tego rodzaju niebezpieczeństwo mogło spędzać sen z powiek. „Bezpieczeństwo państwa było dla Piłsudskiego jedną z wartości nadrzędnych. W związku z pojawieniem się realnej groźby terytorialnego uszczerbku II Rzeczypospolitej, w połączeniu z pozostającą wciąż w zawieszeniu kwestią sprawnego kierowania armią, musiało z jego punktu widzenia prowadzić do konkluzji, że nowa jakościowo sytuacja wymaga działań równie radykalnych co zdecydowanych. [...] Od jesieni 1925 r. Piłsudski nie ukrywał już, że obiektem jego zainteresowania jest nie tylko armia, lecz całe państwo.”

[i][W. Suleja, „Józef Piłsudski”, Ossolineum 1995, s. 285 – 286.][/i]

[srodtytul]Witos prowokuje Marszałka[/srodtytul]

Nazajutrz po dymisji Grabskiego Piłsudski złożył wizytę prezydentowi Rzeczypospolitej. Wojciechowski miał pytać Piłsudskiego, kogo uważa za stosownego kandydata na ministra spraw wojskowych. Obaj znali się od czasów „Robotnika”, teraz przesuwali się na przeciwległe bieguny barykady. Niemniej kontakt pomiędzy nimi był istotny: to dzięki niemu udawało się poznać wzajemne motywacje i posunięcia.

Sytuacja wszakże dramatycznie przyspieszała. 15 listopada 1925 roku miała miejsce manifestacja kilku generałów i aż kilkuset oficerów w Sulejówku, oficjalnie w związku z rocznicą powrotu Piłsudskiego z Magdeburga. W ich imieniu przemówił gen. Orlicz-Dreszer. Przypomniał dni chwały, z którymi dramatycznie kontrastowała teraźniejszość: „Gdy dziś zwracamy się do Ciebie, mamy także ból i trwogę wraz z nędzą do domów zaglądające.

Chcemy byś wierzył, że gorące są chęci nasze, byś nie zechciał być w tym kryzysie nieobecnym, osierocając nie tylko nas, wiernych swoich żołnierzy, lecz i Polskę. Chcemy byś wierzył, że nie mówimy zwykłych uroczystościowych komplementów, lecz niesiemy Ci, prócz wdzięcznych serc, także i pewne, w zwycięstwach zaprawione szable”. Podczas przyjęcia dla oficerów marszałek powiedział m.in.: „Sądzę, że bezsilność państwu daje ten, kto karzącą dłoń sprawiedliwości zatrzymuje”.

[i][„Czas”, Kraków (1925), nr 267, z 18.11.][/i]

Ostatnie zdanie przemówienia Dreszera i odpowiedź Piłsudskiego były szeroko komentowane. Podświadomie poszukiwano męża mocnej ręki, który ukróciłby sejmokrację i nieporządki, przywrócił szacunek dla władzy.

20 listopada 1925 roku powołano rząd z Aleksandrem Skrzyńskim na czele, ale i ten gabinet nie zdobył społecznego zaugfania. W tle coraz wyraźniej nabrzmiewał problem wykorzystania Piłsudskiego w sprawach wojska i państwa. To jednak przychodziło politykom prawicowym z trudem. Szczerze wierzyli, że jego rola w życiu publicznym jest już skończona, stąd też lekceważyli ustawę o najwyższych władzach wojskowych, chcąc przykroić ją do takiego kształtu, który wykluczyłby możliwość powrotu zwycięzcy z 1920 roku.

On sam posługiwał się raczej gen. Żeligowskim i gen. Sosnkowskim, próbując uzyskać dla nich nominacje na ministra spraw wojskowych. Polem walki była komisja parlamentarna i prasa. Ukoronowaniem działań przeciwko Piłsudskiemu było wystąpienie marszałka Senatu Wojciecha Trąmpczyńskiego, na posiedzeniu Wojskowej Komisji Senackiej 5 maja 1926 roku szkalujące Marszałka. Spowodowało to interwencję delegacji wojskowych u prezydenta.

Tego samego dnia rząd Aleksandra Skrzyńskiego podał się do dymisji. Nowym, prowokującym społeczeństwo kandydatem na premiera wydawał się Witos. 9 maja udzielił on „Nowemu Kurierowi Polskiemu” wywiadu, w którym w wątpliwość podał wpływy Piłsudskiego. „Mówią, że Piłsudski ma za sobą wojsko, jeśli tak, to niech bierze władzę siłą […], jeśli Piłsudski nie zrobi tego, to zdaje się, nie ma jednak tych sił za sobą”.

[A. Zakrzewski, „Wincenty Witos. Chłopski polityk i mąż stanu”, Warszawa 1978, s. 194 nn.]

Tego samego dnia pojawiła się perspektywa powołania rządu koalicyjnego ze Skrzyńskim na czele. Marszałek miał w nim otrzymać tekę ministra spraw wojskowych, co zostało uzgodnione w jego rozmowie z Wojciechowskim. Tu jednak pojawił się opór ze strony polityków Chjeno-Piasta. Zgłosili oni Wojciechowskiemu „stary-nowy” rząd, który stanowił powtórkę niedobrej sławy gabinetu z 1923 roku, a dla Piłsudskiego rodzaj czerwonej płachty. Wojciechowski ten rząd zatwierdził. Prezydent odszedł więc od ustaleń poczynionych ze starym towarzyszem, Piłsudski miał prawo czuć się oszukany.

[srodtytul]Oddziały ruszają z Rembertowa[/srodtytul]

Marszałek zareagował 11 maja wywiadem udzielonym „Kurierowi Porannemu”, gdzie w dość ostrej formie skrytykował rząd. Zarzucił mu warcholstwo polityczne, przekupstwo i prywatę oraz nieudolność rządzenia. To wydanie „Kuriera” skonfiskowano, co wywołało oburzenie społeczeństwa. W tym samym dniu ukazała się także informacja o ostrzelaniu willi w Sulejówku, odcięty został także telefon. Okoliczna ludność powiadomiła o tym 7. Pułk Ułanów stacjonujący w Mińsku Mazowieckim oraz jednostki w garnizonie Rembertów, w rezultacie do ochrony Marszałka przysłanych zostało kilkunastu ułanów. Wydarzenie to lotem błyskawicy obiegło Warszawę i okoliczne garnizony.

Kryzys nabrzmiewał więc na kilku płaszczyznach i posiadał niezależną od woli głównych graczy dynamikę. 12 maja rano Piłsudski udał się z interwencją do prezydenta Wojciechowskiego w Belwederze. Ale go nie zastał. Możliwe, że potraktował to jako lekceważenie, postanowił więc przeprowadzić demonstrację wojskową z udziałem oddanych sobie oddziałów. Zatrzymał się w Rembertowie, gdzie generał Orlicz-Dreszer, płk Wieniawa-Długoszowski i płk Roman Abraham ze Sztabu Generalnego pod pozorem manewrów zgromadzili część oddanych mu wojsk. Po stronie Marszałka opowiedziały się: 1. Pułk Szwoleżerów, 36. pp. Legii Akademickiej, 28. Dywizjon Artylerii Lekkiej, dalej 7. Pułk Ułanów, 22. pp., 1. psk z Garwolina oraz kilka innych jednostek. Mógł także liczyć na kilkutysięczny Związek Strzelecki i ludność stolicy.

Z Rembertowa wyruszyły pierwsze oddziały wierne Piłsudskiemu i o godzinie 14.30 stanęły na Pradze. Jednocześnie wymaszerowały oddane Piłsudskiemu: 11. Pułk Ułanów z Ciechanowa, 1. pułk strzelców konnych z Garwolina i 13. pp. z Pułtuska.

U wylotu mostu Poniatowskiego znalazł się 3. i 4. szwadron oraz szwadron ckm z 1. Pułku Szwoleżerów, pod ogólnym dowództwem mjr Strzeleckiego. Od strony Pragi most zablokowany został przez 7. Pułk Ułanów.

Z chwilą wkroczenia wojsk Piłsudskiego na Pragę rząd ogłosił stan wojenny. Dowódca obrony Warszawy gen. Tadeusz Rozwadowski rozkazał zablokować oba warszawskie mosty, wydał też rozkaz otwarcia ognia w przypadku jakiejkolwiek próby przerwania blokady.

[srodtytul]Rozmowa na moście[/srodtytul]

Około godziny 17 na most Poniatowskiego podjechały trzy samochody osobowe z Piłsudskim, gen. Orlicz-Dreszerem, płk Wieniawą-Długoszowskim, ppłk Tadeuszem Jaroszewiczem z 1. Pułku Szwoleżerów, ppłk Kazimierzem Stamirowskim, dowódcą 7. Pułku Ułanów, wraz ze swoim adiutantem por. Marianem Zaborowskim, por. Michałem Galińskim – adiutantem Marszałka, por. rez. Maurycym Potockim i wachmistrzem Wójcikiem, a także kilkoma cywilami. Marszałek podszedł do prezydenta Wojciechowskiego i obaj odeszli na bok. Istnieje kilka wersji dotyczących przebiegu tej rozmowy, ale żadna nie znajduje potwierdzenia w wiarygodnych źródłach. W każdym razie rozmowa nie przyniosła rezultatu.

Przechodząc do samochodu, Wojciechowski zwrócił się do podchorążych ze słowami: „Żołnierze, spełnijcie swój obowiązek!”, po czym odjechał. Marszałek stał jeszcze przez chwilę w posępnym nastroju, a następnie zwrócił się do stojących w pobliżu mjr Mariana Porwita i kpt Jana Rzepeckiego z pytaniem, czy przepuszczą go do Warszawy. Odmówili, musiał się więc wycofać. „Zostawiam wam tu Wieniawę. Nie postrzelajcie się. Ja tu jeszcze do was wrócę”. Następnie wsiadł do samochodu i odjechał. Wówczas to Wieniawa został aresztowany, jednak wieczorem go uwolniono.

Na tym etapie działań wiadomym już było, że konflikt nie zostanie rozwiązany bez walki zbrojnej. W związku z tym Orlicz-Dreszer dokonał przegrupowania wojsk, koncentrując je w rejonie mostu Kierbedzia. Stamtąd zaatakowany został plac Zamkowy, a po wyparciu z niego 21. pp. wojska Piłsudskiego ruszyły Krakowskim Przedmieściem w kierunku placu Saskiego, gdzie zajęły obiekty Komendy Miasta.

W tej sytuacji dowództwo wojsk rządowych opuściło budynek Sztabu Generalnego i pod osłoną żołnierzy słuchaczy Szkoły Podchorążych zaczęło przemieszczać się w kierunku Belwederu, gdzie uprzednio przeniósł się rząd. Wieczorem, około godziny 21, spieszony szwadron z 1. Pułku Szwoleżerów pod dowództwem por. Wacława Kryńskiego ruszył do ataku na bagnety na pozycje zajmowane przez Oficerską Szkołę Piechoty. Atakujących przywitał gęsty ogień karabinowy, zalegli więc ulice i zaczęli odgryzać się ogniem. W gwałtownej strzelaninie zaczęli padać zabici i ranni. Wkrótce OSP nie wytrzymała naporu szwoleżerów i wycofała się w kierunku placu Na Rozdrożu, skąd później przemaszerowała do Belwederu.

[srodtytul]Sosnkowski strzela do siebie[/srodtytul]