O żołnierzach i ich ojczyźnie

Takie aspekty września 1939 roku można poznać w stałej ekspozycji naszego muzeum, a zapewne prezentowane będą także obficie w różnych muzeach, salach wystawowych, w mediach i okolicznościowych imprezach w całym kraju. Zamierzeniem twórców wystawy jest ukazanie Wojska Polskiego II RP jako czynnika integrującego przez dwa dziesięciolecia organizm odbudowanego po rozbiorach i wyniszczającej wojnie państwa i społeczeństwa. Te dokonania spowodowały, że w momencie próby, jaką stała się wojna, armia i naród stanowiły jedność.

Wojsko, które pod kierunkiem Józefa Piłsudskiego w latach 1918 – 1920 wywalczyło i obroniło niepodległą Polskę, było przez następne dwa dziesięciolecia jednym z najważniejszych czynników w życiu państwa i narodu, kształtującym w pozytywistycznym duchu codzienny byt budowanej niepodległej Rzeczypospolitej. Taki aspekt historii wojska w dwudziestoleciu pokazujemy na tegorocznej wystawie. Zamiarem twórców wystawy jest zaprezentowanie także cywilizacyjnej i kulturowej roli wojska w życiu państwa i społeczeństwa, a jednocześnie pokazanie różnorodnych sfer codziennego bytowania żołnierzy.

Narracja wystawy zbudowana jest z dwóch wątków: historycznego i rzeczowego. Wątek historyczny prezentuje w syntetycznym ujęciu najważniejsze wydarzenia z historii II Rzeczypospolitej, głównie poprzez celowy dobór źródłowego materiału ikonograficznego (archiwalne fotografie).

W narracji historycznej zaznaczone są momenty odzyskania niepodległości: 11 listopada 1918 oraz obrona niepodległości przed agresją sowiecką w 1920 roku, uchwalenie konstytucji marcowej i utworzenie Grobu Nieznanego Żołnierza jako miejsca upamiętniającego wszystkich poległych bojowników o niepodległość niezależnie od opcji politycznej. Reformy Władysława Grabskiego symbolizuje reprezentatywny zbiór banknotów, a zamach majowy Józefa Piłsudskiego odpowiedni dobór fotografii. Osiągnięcia gospodarcze to budowa Gdyni i Centralnego Okręgu Przemysłowego przedstawiona na fotografiach, a wzmożenie działalności dyplomatycznej przed wybuchem wojny symbolizuje mundur dyplomatyczny attaché Poselstwa RP na Litwie.

Wątek rzeczowy ukazujący różne sfery życia wojska i jego wpływ i rolę w społeczeństwie podzielony jest na rozdziały zatytułowane:

1. W koszarach...

2. ...i na manewrach

3. Nauka w wojsku, technika, uzbrojenie

4. Służba zdrowia

5. Administracja

6. W kasynie i przy kuchni polowej

7. Sport

8. Edukacja w wojsku

9. Kultura, twórczość, stowarzyszenia

10. Duszpasterstwo

11. Święta, uroczystości, parady, defilady

12. Społeczeństwo wojsku – wojsko społeczeństwu

Ostatni 13. rozdział odnosi się wprost do wydarzeń rozpoczętej wojny i nosi tytuł „Dwie agresje – 01.09.1939 – 17.09.1939”.

Prezentowane są archiwalne fotografie, dokumenty, jak i zabytki trójwymiarowe (broń, oporządzenie, pamiątki), które w przeważającej większości niepokazywane są w stałej ekspozycji z racji ograniczeń scenariuszowych, kubaturowych czy rzeczowych. Na przykład w stałej ekspozycji historycznej nieuzasadnionym i niestosownym zapewne byłoby wstawienie żołnierskich kalesonów, onuc czy koszarowego prześcieradła, znajdują się one natomiast na obecnej wystawie w rozdziale ukazującym codzienne życie w koszarach. Pokazane zostaną przybory szewskie jako wyposażenie polowego warsztatu oraz ćwieki i podkówki czy żabki. Współcześni widzowie nie wiedzą zapewne, że żołnierskie trzewiki miały skórzane podeszwy nabijane od spodu ćwiekami, a obcasy chronione były stalowymi podkówkami.

W rozdziale „Nauka w wojsku, technika, uzbrojenie” oprócz fotografii, dokumentów, podręczników wojskowych, kartografii, pokazane będą przyrządy techniczne, prototypy uzbrojenia, jak i okazy broni wdrożone do użytku w armii po długich pracach badawczych. Oprócz sławnego pistoletu maszynowego Mors znajdzie się hełm wz.31, różne wzory opracowanych przez polskich inżynierów podstaw do ciężkich karabinów maszynowych, karabin przeciwpancerny Ur wz.35, jak i oryginalne konstrukcje granatników wz.36 czy maszyny szyfrującej Enigma.

Wysoko cenione przez ówczesnych kawalerzystów były i są opracowane w wyniku długich doświadczeń i badań rzędy na konia. Efektem doświadczeń i badań jest także nowatorska hauba lotnicza – zabytek unikatowy, używany przez załogi samolotów bombowych Łoś. Warto wspomnieć, że ostatnia w historii wojskowości powszechnej bojowa regulaminowa szabla – polska szabla wz.1934 – powstała w wyniku długotrwałych prób i badań funkcjonalnych, jak i mechanicznych, stąd jej wysokie walory użytkowe i pozytywna ocena fachowców mimo, co trzeba przyznać, pewnej anachroniczności przedsięwzięcia w świetle rozwoju ówczesnej techniki wojennej.

Zebraliśmy rzadko spotykane utensylia: narzędzia chirurgiczne, przybory sanitarne, opatrunki, pakiety przeciwiperytowe, elementy wyposażenia izby chorych czy mundury wojskowych lekarzy i farmaceutów. Warto zwrócić uwagę na niepozorny zabytek, jakim jest szklana, 200-mililitrowa ampułka z olejem kamforowym znaleziona w latach 80. w ziemi na polach bitwy pod Tomaszowem Lubelskim. Zadziwiający jest fakt, że tak kruchy przedmiot przechował się w ziemi przez 50 lat i nie uległ zniszczeniu.

Aprowizacja armii i stołówka wojskowa kojarzy się nam zwykle z niezrównanym smakiem wojskowej grochówki z kuchni polowej przygotowanej według ściśle przestrzeganej receptury. Sfera kulinariów wojskowych zaprezentowana została w rozdziale zatytułowanym „W kasynie i przy kuchni polowej”. Pokazujemy tu również zapomnianą rolę integracyjną, obyczajową i kulturotwórczą, jaką w małych prowincjonalnych garnizonach spełniały wojskowe kasyna. Ambicją dowództw jednostek było posiadanie kasynowych zestawów stołowych z sygnaturami pułków, zastaw używanych na przyjęciach z okazji świąt narodowych, świąt pułkowych czy okolicznościowych uroczystości. Obfity zestaw takich delikatnych zabytków z różnych pułków i służb oraz wzorcowe przykłady sztućców można zobaczyć na wystawie.

Sprawność fizyczna i służba wojskowa to pojęcia nieodłączne, a poranna zaprawa fizyczna to wręcz rytuał. Sport w wojsku to nie tylko dyscypliny powszechnie spotykane w życiu cywilnym (lekkoatletyka, piłka nożna), ale i dyscypliny przyczyniające się do podnoszenia umiejętności militarnych: strzelectwo, szermierka, jazda konna, pięciobój oficerski (obecnie nazywany nowoczesnym), sporty motorowe, szybowcowe, lotnicze. Dziedziny te promowane były w wojsku, a Polacy odnosili w nich międzynarodowe sukcesy. Świadectwa tych osiągnięć to dyplomy, medale, puchary, a nawet odznaczenia. Najbardziej znane nazwiska zwycięzców to: lotnicy Franciszek Żwirko, Stanisław Wigura, Ludwik Idzikowski, Bolesław Orliński, Franciszek Hynek i Zbigniew Burzyński, zwycięzca w zawodach balonowych o puchar Gordon Benetta.

Szczególnie w małych prowincjonalnych garnizonach ważna była amatorska twórczość artystyczna, samokształcenie, czytelnictwo, czy działalność stowarzyszeń kombatantów, weteranów, związków oficerów i podoficerów rezerwy, koła rodziny wojskowej. Oddalenie od dużych miast i ośrodków kultury, słaba komunikacja, brak radia i łączności powodowały uciążliwość życia codziennego, co rekompensowano pożytecznymi społecznie przedsięwzięciami oddziałującymi także pozytywnie na miejscową ludność. Spektakularną formą działalności twórczej były orkiestry wojskowe. Dokumenty, mundury stowarzyszeń kombatanckich, sztandary organizacji eksponowane są na wystawie.

Świadectwami działania służby duszpasterskiej w wojsku są ołtarze polowe, paramenty liturgiczne czy pamiątki po biskupach polowych Stanisławie Gallu i Józefie Gawlinie.

Efektowne zabytki zgromadzone są w dziale „Święta, uroczystości, parady, defilady” i dotyczą nie tylko wydarzeń oficjalnych, jak wspomniane w tytule, ale i bardziej prywatnych, jak rauty, bale, śluby, przyjęcia. Zobaczyć tu można wieczorowy mundur oficera marynarki czy galowy mundur oficera piechoty, ale także pamiątkowe szable wręczone z różnych okazji, papierośnice, ryngrafy oraz zestaw pamiątkowych pierścieni pułkowych, ozdobne zaproszenia czy pamiątkowe dyplomy.