Sowiecko-niemiecki rozbiór Polski i Europy Środkowej – od wojny do wojny

[srodtytul]18 marca 1921[/srodtytul]

Traktat pokojowy, zawarty w Rydze pomiędzy Rzecząpospolitą Polską oraz Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką i Ukraińską SRR, stanowił formalne zakończenie stanu wojny lat 1919 – 1920. Oprócz ustalenia granicy i wzajemnego wyrzeczenia się roszczeń terytorialnych państwa zobowiązały się m.in. nie ingerować w wewnętrzne sprawy drugiej strony ani nie udzielać poparcia żadnej wymierzonej w nią akcji wojskowej.

[srodtytul]16 kwietnia 1922[/srodtytul]

Traktat w Rapallo pomiędzy Niemcami (Republiką Weimarską) i Rosją Radziecką. Złowieszczy dla Polski, bo zawarły go państwa winne rozbiorów, które znowu nie potrafiły pogodzić się z kształtem swoich granic z Polską. Wystąpiły też przeciwko ładowi wersalskiemu; na terytorium Rosji Niemcy odtworzyły swój przemysł zbrojeniowy, a na poligonach szkoliły kadry lotnictwa i sił pancernych. Współpracę w duchu Rapallo poszerzono w berlińskim pakcie o nieagresji (1926) i przedłużono w latach 1931 i 1933.

[srodtytul]27 sierpnia 1928[/srodtytul]

Polska i 14 innych państw podpisało pakt antywojenny Brianda-Kellogga (dyplomaci francuski i amerykański) o potępieniu i wyrzeczeniu się wojny jako instrumentu polityki państwowej.

[srodtytul]9 lutego 1929[/srodtytul]

ZSRR, Polska, Estonia, Łotwa i Rumunia podpisały protokół Litwinowa o niezwłocznym wejściu w życie paktu Brianda-Kellogga, zaproponowany przez Maksyma Litwinowa, ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR. Polska postawiła warunek: objęcie tą umową wszystkich zachodnich sąsiadów ZSRR. Litwa, a potem Turcja i Persja zawarły odrębne porozumienia z ZSRR. Finlandia odmówiła.

[srodtytul]25 lipca 1932[/srodtytul]

Polska i ZSRR podpisały w Moskwie pakt o nieagresji. Zawierał on m.in. zobowiązanie, że gdyby jedna ze stron została napadnięta przez państwo trzecie, to partner paktu nie udzieli – bezpośrednio ani pośrednio – żadnej pomocy ani poparcia agresorowi. Sygnatariusze zobowiązali się też nie brać udziału w żadnych porozumieniach wrogich względem drugiej strony.

[srodtytul]26 stycznia 1934[/srodtytul]

W Berlinie Polska i III Rzesza podpisały deklarację o niestosowaniu przemocy.

[srodtytul]5 maja 1934 [/srodtytul]

Polska i ZSRR przedłużyły pakt o nieagresji do 31 grudnia 1945 roku. Polska zapewniła, że pakt z Rzeszą nie godzi w ZSRR, a Moskwa, że nie popiera roszczeń Litwy do Wilna.

[srodtytul]26 stycznia 1939[/srodtytul]

Minister spraw zagranicznych Józef Beck odrzucił kolejną niemiecką propozycję przystąpienia RP do paktu antykominternowskiego. Dyplomacja polska przestrzegała zasady równego dystansu do Niemiec i ZSRR oraz nie zawierała sojuszy wymierzonych w któregoś z sąsiadów.

[srodtytul]18 marca 1939[/srodtytul]

Po zajęciu Czechosłowacji przez Niemcy Wielka Brytania i Francja uznały, że tylko siła zatrzyma ekspansję Rzeszy i zaproponowały Moskwie wspólny font. Stalin wszczął rozmowy, a jednocześnie zachęcił Hitlera do porozumienia. Zadowalająca odpowiedź Berlina (większy ciężar wojny poniosą Niemcy, a oddadzą ZSRR pół Polski i kraje bałtyckie) nadeszła w końcu lipca, ale aż do podpisania paktu z Rzeszą Stalin stwarzał pozory, że dąży do sojuszu z Zachodem, a winę za przeciąganie i fiasko pertraktacji ponoszą dyplomacje Londynu, Paryża i przede wszystkim Warszawy.

[srodtytul]23 sierpnia 1939[/srodtytul]

Ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow i minister spraw zagranicznych III Rzeszy niemieckiej Joachim von Ribbentrop podpisali na Kremlu pakt o nieagresji. Zawierał on m.in. zobowiązanie do zachowania neutralności w razie uwikłania drugiej strony w konflikt zbrojny (nie sprecyzowano, czy tylko w razie napaści przez państwo trzecie, czy również w wypadku agresji dokonanej przez stronę układu). Sygnatariusze obiecali nie uczestniczyć w żadnym związku państw wymierzonym bezpośrednio ani pośrednio w drugą stronę (co wykluczyło sojusz ZSRR z Francją i Wielką Brytanią).

Zważywszy, że pakt o nieagresji zawarły państwa, które nie miały wspólnej granicy, był to w istocie związek napastniczy. Niedwuznacznie agresywne zamiary wyłuszczał tajny protokół (patrz str. 9). Uzgodniono w nim strefy wpływu obu państw, co zapowiadało rozbiory Europy Środkowej. Niemcy zarezerwowały sobie pół Polski i Litwę. ZSRR przypadły: druga połowa Polski, Łotwa, Estonia i prowincja Rumunii – Besarabia.

[srodtytul]28 września 1939[/srodtytul]

Kolejny układ Ribbentrop-Mołotow: o granicach i przyjaźni. W tajnych aneksach poczyniono m.in. poprawki do zaprojektowanego 23 sierpnia IV rozbioru Polski. ZSRR przypadły ziemie na wschód od górnego biegu Sanu (z Przemyślem), środkowego Bugu i obszar pomiędzy Bugiem i Biebrzą (z Białymstokiem i Łomżą). Niemcy powiększyły więc swój łup o Lubelszczyznę i część województwa warszawskiego, a zrezygnowały z Litwy zaliczonej do strefy wpływów ZSRR.

[srodtytul]29 września 1939[/srodtytul]

Władze Estonii przyjęły ultimatum Stalina (który jako pretekst wykorzystał ucieczkę internowanego w Tallinie ORP „Orzeł”), i aby uniknąć zbrojnej agresji, podpisały z ZSRR pakt o wzajemnej pomocy. Przewidywał on utworzenie na terytorium Estonii radzieckich baz wojskowych. 6 sierpnia 1940 roku Rada Najwyższa ZSRR przychyliła się do „prośby” nowych estońskich władz (ukształtowanych już przez NKWD) i wcieliła Estońską SRR do Związku Radzieckiego.

[srodtytul]5 października 1939[/srodtytul]

Uprzedzając moskiewski dyktat, władze Łotwy same zadeklarowały 2 października, że są gotowe do przedefiniowania polityki zagranicznej, zwłaszcza wobec ZSRR. Kreml, nie zwlekając, zaproponował traktat o pomocy wzajemnej i przysłanie 25-tysięcznego kontyngentu wojskowego (w szczególności do niezamarzających portów Lipawy i Windawy; ZSRR takimi na swoim odcinku wybrzeża Bałtyku nie dysponował). 5 sierpnia 1940 roku Rada Najwyższa (naturalnie na prośbę Łotyszy) zgodziła się uprościć wzajemne relacje i włączyła Łotewską SRR w skład Związku Radzieckiego.

[srodtytul]10 października 1939[/srodtytul]

Rząd Republiki Litewskiej (nakłoniony w taki sam sposób jak estoński i łotewski) podpisał z ZSRR traktat o oddaniu Litwie Wilna i Wileńszczyzny i o wzajemnej pomocy. Pomoc zmaterializowała się w postaci 20 tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej. Wdzięczni Litwini poprosili o przyjęcie do ZSRR, na co Rada Najwyższa zgodziła się 3 sierpnia 1940 roku.

[srodtytul]30 listopada 1939[/srodtytul]

Armia Czerwona przekroczyła granicę fińską. Finlandia konsekwentnie odrzucała radzieckie oferty analogiczne do przedkładanych Pribałtice. Artyleria radziecka ostrzelała więc własną nadgraniczną wioskę, a Moskwa oskarżyła hardego sąsiada. W pierwszej zajętej wiosce fińscy agenci Kominternu (od 20 lat rezydujący w Moskwie) proklamowali nową Fińską Republikę Demokratyczną, a jej rząd, natychmiast uznany przez Kreml, poprosił ZSRR o bratnią pomoc.

Finlandia stawiła jednak zacięty opór. ZSRR posłał na wojnę 600 tysięcy żołnierzy i 1200 czołgów. Finowie przeciwstawili im 430 tysięcy ochotników i nieliczne oddziały pancerne. Agresorzy utknęli na umocnionej linii Mannerheima. Zamiast blitzkriegu nastąpiła krwawa, trwająca 105 dni, zimowa wojna pozycyjna. Dopiero podwojenie sił radzieckich w lutym 1940 roku pozwoliło przełamać linię Mannerheima. 12 marca 1940 roku Finlandia zawarła pokój; oddała jedną dziesiątą terytorium, ale ocaliła suwerenność. Wojna kosztowała życie 70 tysięcy Finów i 250 tysięcy żołnierzy radzieckich.