Czujni, ale praktycznie bezsilni…

Strajki z lipca i sierpnia 1980 r. odbywały się oczywiście pod czujnym okiem Służby Bezpieczeństwa, a jej funkcjonariusze próbowali wpływać na ich przebieg. Na szczęście ich możliwości, wbrew głoszonym przez niektórych opiniom o wszechwładnej bezpiece, okazały się skromne. Na tyle skromne, że w wyniku robotniczych protestów powstały niezależne od władz związki zawodowe…

[srodtytul]Szkolenie „przywódców” strajków[/srodtytul]

Po Grudniu „70 w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych przygotowano „koncepcję operacyjnego przygotowania na konflikt w szerszej skali”. Starano się wyciągnąć wnioski z tragicznych wydarzeń na Wybrzeżu. Zamierzano więc wcześniej przygotować i odpowiednio przeszkolić tajnych współpracowników SB, aby byli gotowi do „przejęcia w razie strajków roli przywódczej, a następnie kierowania spokojnym ich przebiegiem i niedopuszczenia do skierowania ruchu strajkowego na niebezpieczne politycznie tory”. Zamierzenia ambitne, ale jak się okazało, nierealne. Jak stwierdzał niespełna tydzień po podpisaniu porozumień sierpniowych Władysław Ciastoń, dyrektor Departamentu III „A” MSW, podsumowując działania resortu: „możemy już dzisiaj towarzysze stwierdzić, że w sytuacji masowej solidarności, a szczególnie strajków typu okupacyjnego, nasze pozytywne profilaktyczne oddziaływania są bardzo ograniczone, nieskuteczne, a przeciwdziałania wręcz niemożliwe”. Było to właściwie przyznanie się do klęski…

[srodtytul]„Przerwy w pracy” i smutni panowie[/srodtytul]

Doszło do tego, mimo że SB miała informacje o planowanych protestach, np. o przygotowywanym przez Bogdana Borusewicza strajku w Stoczni Gdańskiej, nie pozwoliło im zapobiec nawet oddelegowanie specjalnej grupy funkcjonariuszy z Rakowieckiej do miast, w których sytuację uznano za najpoważniejszą. Niestety, poza stwierdzeniem Władysława Kucy (odpowiedzialnego przed powstaniem „Solidarności” m.in. za zwalczanie wolnych związków zawodowych): „Z ramienia centrali kierowałem grupą funkcjonariuszy MSW od pierwszego do ostatniego dnia strajku w Gdańsku, a wcześniej w Lublinie”, nie wiemy praktycznie nic więcej o ich misji.Od początku „przerw w pracy”, bo tak określały wówczas władze PRL robotnicze protesty, płynęły raporty z MSW na szczyty Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dzięki nim dzisiaj wiemy, że fala strajków (jeszcze nie okupacyjnych – protestujący po zakończeniu swej zmiany wracali po prostu do domów) rozpoczęła się 1 lipca w dniu ogłoszenia podwyżki cen „niektórych gatunków wędlin i mięsa”. Wówczas to w Wydziale Aparatury Wtryskowej Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Mielcu pracy nie podjęło 270 osób, a w Wydziale Mechanicznym Zakładów Metalurgicznych „Pomet” w Poznaniu – 220. Od tego dnia codziennie (a od połowy sierpnia nawet co kilka godzin) spływały meldunki SB o rozwoju protestów. Były one głównym źródłem wiedzy partyjnych decydentów, a więc także podstawą podejmowanych przez nich decyzji.

Oczywiście nie ograniczano się do biernego obserwowania strajków. Starano się zastraszyć ich organizatorów. W lipcu w zakładach pracy pojawiali się „smutni panowie”, niebędący ich pracownikami. Protestujących i osoby je wspierające poddano obserwacji, fotografowano. A niekiedy również zatrzymywano i spisywano. Osoby wspomagające strajkujących represjonowano też w inny sposób, np. trójmiejskim taksówkarzom zatrzymano (do 25 sierpnia) 60 koncesji za wspieranie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku. Zatrzymywano również osoby, o których wiedziano, że zamierzają takie protesty zorganizować lub też nawiązać kontakty ze strajkującymi (szczególnie z MKS w Gdańsku).

Przede wszystkim jednak próbowano unieszkodliwić działaczy opozycji, szczególnie tych najaktywniejszych. Uniemożliwiano im organizowanie spotkań czy zbieranie podpisów pod apelami z poparciem dla strajkujących, no i oczywiście kontakt z protestującymi robotnikami. Przechwytywano drukowane i kolportowane przez nich ulotki oraz sprzęt służący do ich powielania, ale przede wszystkim prewencyjnie ich zatrzymywano „na 48 godzin”. Przy czym po zwolnieniu cieszyli się oni wolnością najwyżej przez kilka minut, gdyż byli zatrzymywani na kolejne 48 godzin – na dłuższe pozbawienie wolności nie pozwalało bowiem prawo. W dniach 16 – 25 sierpnia zatrzymano łącznie 341 osób, z tego 32 więcej niż raz. Do rekordzistów należeli np. Mirosław Chojecki, Ludwik Dorn czy Jacek Kuroń, których zatrzymano w sierpniu czterokrotnie. Pod koniec miesiąca znaleźli się oni w gronie 25 osób tymczasowo aresztowanych (na wniosek SB) na trzy miesiące pod zarzutem „przynależności do związku mającego na celu przestępstwo”.

[srodtytul]Esbek idzie do Wałęsy[/srodtytul]

Z dokumentów SB wynika też, że w lipcu podjęta została w Lublinie próba zorganizowania międzyzakładowego komitetu strajkowego. Inicjatorem jego utworzenia miał być Zdzisław Szpakowski, kolejarz związany z Komitetem Obrony Robotników. Jednak lubelska SB okazała się czujna i przeprowadziła kombinację operacyjną, w wyniku której udało się pokrzyżować jego plany.

Po prostu Szpakowski zamiast trafić na organizowane przez siebie spotkanie powędrował... do szpitala z objawami zawału serca. Niestety, do dziś historykom badającym strajki lubelskie nie udało się udokumentować tych zdarzeń. Nie wiemy ani na pewno, czy taka próba miała rzeczywiście miejsce, ani też czy Szpakowskiego zastraszono (a jeśli tak, to w jaki sposób), czy też może nawet go podtruto. Z pewnością na przywódców strajków wpływano czy też próbowano wpływać również w sierpniu. Niekiedy funkcjonariusze SB docierali do nich osobiście. Jak wspominał w jednym z wywiadów Lech Wałęsa: „drugiego dnia strajku przyszedł do mnie esbek i zaproponował spotkanie z [I sekretarzem KC PZPR – GM] Gierkiem w Pruszczu. Odpowiedziałem: zgoda, ale jeszcze nie teraz. Dajcie mi trochę czasu”. Notabene według Edwarda Gierka minister spraw wewnętrznych Stanisław Kowalczyk miał się nawet przechwalać, że Wałęsa jest jego człowiekiem. Tymczasem osobistą zasługą tego ostatniego było to, że strajk nie został szybko ukończony, do czego dążyła dyrekcja zakładu i część komitetu strajkowego.

[srodtytul]„Lato-80”: „rozwiązanie siłowe”[/srodtytul]