Jak artyści widzieli ukrzyżowanie Jezusa

Wielki Tydzień to co roku najważniejszy czas w życiu wspólnot chrześcijańskich. Upamiętnieniu męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa w wielu miejscach na świecie – także w Polsce, np. w Kalwarii Zebrzydowskiej – towarzyszą misteria odtwarzające wydarzenia sprzed blisko 2 tys. lat. Ukrzyżowanie Jezusa z Nazaretu dało początek chrześcijaństwu, ale w owym czasie była to w rzymskim imperium „najokrutniejsza i najpotworniejsza (…), najwyższa i ostateczna kara niewolników” – jak ją opisał Cyceron w jednej z mów w procesie przeciw namiestnikowi Sycylii Gajuszowi Werresowi (70 r.). Ukrzyżowanie znano i powszechnie stosowano od co najmniej 400 lat, prawdopodobnie wywodziło się z Abisynii i Babilonu. W krajach śródziemnomorskich stosował je Aleksander Wielki, żyjący w latach 356–323 p.n.e., który rozkazał ukrzyżować 2000 mieszkańców Tyru ocalałych z oblężenia (332 r. p.n.e.; wówczas miasto fenickie, obecnie – Liban).

Śmierć w męczarniach

Jak podkreślał prof. Andrzej Łoś, specjalizujący się w historii starożytnej, „Rzymianie uważali ukrzyżowanie za haniebną śmierć i najczęściej skazywali na nią niewolników. Wystarczy przypomnieć los zwolenników Spartakusa po przegranej bitwie nad rzeką Silarus (71 r. p.n.e.). Ku przestrodze ukrzyżowano wtedy wzdłuż głównej drogi prowadzącej do Rzymu około sześciu tysięcy niewolników” („Ukrzyżowanie – najbardziej wstrętna ze śmierci”, Gazetawroclawska.pl). Była to nie tylko śmierć w męczarniach. Stanowiła wyraz najwyższego pohańbienia. Zapewne dlatego nie dotyczyła obywateli rzymskich, których uśmiercano przez ścięcie mieczem. Ukrzyżowanie stosowano wobec niewolników, zdegradowanych żołnierzy, złoczyńców, a także pierwszych chrześcijan.

Zanim skazany wyruszył na miejsce kaźni, był okrutnie biczowany. Według prawa żydowskiego mógł otrzymać „nie więcej niż czterdzieści uderzeń”, jednak prawo rzymskie nie wprowadzało w tym względzie żadnych ograniczeń, niejednokrotnie więc ofiarę bito do nieprzytomności. Tak udręczonemu przywiązywano rzemieniami do ramion poprzeczną belkę (o długości 1,5–1,8 m), która ważyła od 37 do 54 kg. Nie był to więc pełen krzyż, jak później ukazywano to na obrazach przedstawiających drogę krzyżową Jezusa. W czasach rzymskich skazany eskortowany był przez oddział legionistów. Jeden z żołnierzy, zwykle idący z przodu, niósł tabliczkę (titulus) z nazwiskiem i winą skazańca, którą później umieszczano na szczycie krzyża. Zwykle miejsce kaźni znajdowało się na obrzeżach miasta lub poza nim, przejście tej trasy było więc szczególnym rodzajem udręczenia i upokorzenia skazanego, a jednocześnie barbarzyńskim widowiskiem dla zgromadzonych tłumów.

Rzymianie stosowali najczęściej dwa rodzaje krzyża. Pierwszy, zwany crux commissa, miał kształt greckiej litery Tau (T) i powstawał przez nałożenie belki poziomej na pionową, tzw. staticulum o wysokości od 1,8 do 2,4 m. Drugi rodzaj to tzw. krzyż łaciński, składany – crux immissa. Na jego szczycie umieszczano tabliczkę określającą rodzaj winy skazańca. O takiej tabliczce z napisem w języku hebrajskim, greckim i łacińskim wspominają czterej Ewangeliści, opisując ukrzyżowanie Jezusa. Napis na niej brzmiał: „Jezus Nazarejczyk, król żydowski” (INRI: Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum), co miało uzasadniać tak srogi wymiar kary. U Jana Ewangelisty przeczytamy: „Arcykapłani żydowscy mówili do Piłata: »Nie pisz: Król żydowski, ale, że On powiedział: Jestem królem żydowskim«. Odparł Piłat: »Com napisał, napisałem«” (J 19, 19–22). Był jeszcze trzeci rodzaj krzyża, używany najrzadziej: tzw. krzyż decussata lub „ukośny”, który powszechnie nazywa się krzyżem św. Andrzeja, na takim bowiem miał zginąć jeden z apostołów Chrystusa. Niekiedy stosowano także odwrócenie krzyża łacińskiego – głową w dół miał zostać ukrzyżowany św. Piotr.

Po przybyciu na miejsce kaźni poprzeczną belkę czopowano na słupie, z dodatkowym ewentualnym przymocowaniem za pomocą lin. W środkowodolnej części słupa mocowano niekiedy coś na kształt podpory z nieociosanego klocka lub deski (sedulum), w celu podtrzymania nóg i tym samym przedłużenia agonii. Przed ukrzyżowaniem skazańcowi podawano mieszaninę mocnego wina z mirrą lub żółcią – jako łagodny środek odurzający. Następnie ofiarę rzucano na ziemię, rozpościerano jej ramiona i przymocowywano je do poprzecznej belki. W tekście Józefa Bieli („Ukrzyżowanie”, www.histurion.pl) czytamy: „Przybijanie gwoździami było bardziej preferowane przez Rzymian. Archeologiczne wykopaliska ukrzyżowanego ciała na przedmieściach Jerozolimy w 1968 r. wykazały, że gwoździe – o kształtach podobnych do używanych dzisiaj do podkładów kolejowych – były długości od 13 do 18 cm i średnicy 1 cm. Po przymocowaniu do belki ofiarę unoszono do góry i mocowano na słupie. (…) Następnie przybijano stopy. Aby skutecznie je do krzyża przymocować, kończyny musiały być ugięte w kolanach, a stopy bocznie zgięte. (…) Następnie przymocowywano tabliczkę z nazwiskiem i winą skazańca. Żołnierze dzielili między sobą jego odzież. Straży żołnierskiej nie wolno było pozostawić ofiary przed stwierdzeniem zgonu. Długość przeżycia na krzyżu wahała się między trzema a czterema godzinami, ale mogła trwać do trzech dni. Żołnierze zawsze mogli skrócić agonię przez połamanie nóg poniżej kolan. (...) Wydanie zwłok mogło się dokonać dopiero po uzyskaniu całkowitej pewności, że nastąpił zgon. W zwyczaju Rzymian, jeden z żołnierzy przebijał ciało mieczem lub włócznią, zadając śmiertelny cios z prawej strony klatki piersiowej, co miało być potwierdzeniem śmierci skazańca”.

Świadectwo cierpienia

Obszernych danych o męczarniach, jakim poddawany był ukrzyżowany, dostarcza nam Całun Turyński. To jedyne takie na świecie lniane płótno, które jako relikwia przechowywane jest w specjalnie zabezpieczonej kaplicy Świętego Całunu (Cappella della Sacra Sindone) przylegającej do katedry św. Jana Chrzciciela w Turynie. Papież Jan Paweł II, pomimo braku oficjalnego stanowiska Kościoła, uważał całun za „milczącego świadka śmierci i zmartwychwstania”. Szczegółowo o tym, czy mamy do czynienia z autentykiem czy falsyfikatem, pisała na naszych łamach Magdalena Ogórek („Zagadka Zmartwychwstania”, kwiecień 2016). Całun Turyński to – zgodnie z obowiązującą w ówczesnej Judei techniką – ręcznie tkane lniane płótno o wymiarach 437 x 112,5 cm. Widać na nim dwustronne odbicie męskiej postaci ułożonej na wznak – tak, jak przygotowywano w I w. ciało zmarłego według zwyczaju żydowskiego.

Owo odbicie jest niczym „klisza fotograficzna” przodu i tyłu ciała ofiary, powstała „wskutek wybuchu tajemniczej energii od wewnątrz na skutek przypalenia powierzchni włókien przez promieniowanie podczerwone lub bombardowanie protonami, co pozostaje nadal nierozwiązaną zagadką naukową. Trójwymiarowe odbicie w całunie jest w fotograficznym negatywie, natomiast plamy krwi są w pozytywie. Przedstawia ono obraz martwego ciała ukrzyżowanego człowieka o wzroście 181 cm, ciężarze ciała 65 kg, semickich rysach twarzy i mocnej, proporcjonalnej budowie ciała. Badania całunu wykazały, że ciało pozostawało w nim do 36 godz., gdyż nie ma na płótnie żadnych oznak rozkładu. Co warto podkreślić, na całunie pozostały nienaruszone ślady krwi, bez śladów ich odrywania, co może świadczyć, że zwłok z płótna nie wyjmowano. Z badań wynika też, że krew na płótnie jest krwią ludzką i należy do grupy AB.

Całun zawiera ślady całej męki skazańca. Zidentyfikowano na nim ponad 700 śladów ran. Wstępem do ukrzyżowania było zwyczajowe bicie skazańca, zwłaszcza po twarzy. Wymierzane razy zwane policzkowaniem były w rzeczywistości uderzeniami pięściami lub wręcz kijem. Ze śladów na całunie wynika, że na uderzenia narażona była głównie prawa strona twarzy, która została prawie zmasakrowana. Wytworzony duży krwiak pod okiem znacznie utrudniał, jeżeli nie uniemożliwiał widzenia. Szeroka rana od nosa przez policzek, obrzęk, liczne krwiaki i stłuczona (pęknięta?) żuchwa świadczą o szczególnym okrucieństwie wobec skazańca. Całun zawiera ślady 121 głębokich ran po biczowaniu. (…) Ważnym świadkiem autentyczności dowodów męki Jezusa odsłanianych przez całun są ślady po ukoronowaniu cierniem, uplecionym w kształcie czepca wgniecionego na głowę. Ślady na całunie ukazują również finał cierpienia przez przybicie rozłożonych rąk i stóp i zawieszenie ciała na krzyżu oraz ślad szerokiej rany na wysokości piątego i szóstego żebra prawej strony klatki piersiowej” (Józef Biela, op. cit.). Opis obrażeń widocznych na Całunie Turyńskim pokrywa się ze znanym z Ewangelii opisem tortur i ran zadanych Jezusowi.

Z kolei Magdalena Ogórek podkreślała: „Gwoździe wbito w nadgarstki, by nie rozerwać rąk. Gdyby wbito je w dłonie, ciało silnego mężczyzny nie utrzymałoby się na krzyżu. U dłoni są widoczne tylko cztery palce. To dlatego, że gwoździe wbite w takim miejscu powodują obkurczenie kciuków (tzw. bruzda Destota), które zaginają się do wnętrza dłoni. Już sam ten fakt wyklucza średniowieczne fałszerstwo – nie wiedziano wówczas o tym, że Jezusowi przebito nadgarstki, upowszechniło się bowiem przedstawienie Mesjasza z przebitymi dłońmi. Od czasów cesarza Konstantyna nie wykonywano już kary śmierci przez ukrzyżowanie i wiedza o sposobie jej wykonywania powoli się zacierała”.

Konstantyn Wielki był pierwszym cesarzem, który przeszedł na chrześcijaństwo. Zakończył politykę prześladowań chrześcijan swojego poprzednika Dioklecjana i w 313 r. wydał edykt mediolański proklamujący swobodę wyznawania tej religii. I choć chrzest przyjął zaledwie na kilka dni przed śmiercią (zmarł 22 maja 337 r.), to wcześniej zakazał stosowania ukrzyżowania jako najwyższej kary. A uczynił tak ze względu na szacunek dla cierpienia Jezusa – co zapewne ugruntowało szerzący się kult Chrystusa ukrzyżowanego.

Sztuka umierania

Książkę o takim tytule napisał Egon Kapellari (Wydawnictwo M, Kraków 2006). Jedną z 78 postaci historycznych, którym poświęcił swą uwagę, jest św. Piotr. „Quo vadis, Domine?” – takie pytanie miał skierować apostoł Piotr do Jezusa, który objawił się mu tuż za murami Rzymu na Via Appia, drodze wiodącej na południe Półwyspu Apenińskiego. Piotr opuścił miasto, aby uniknąć męczeńskiej śmierci. Legenda głosi, że na to pytanie Chrystus odpowiedział pierwszemu papieżowi: „Idę do Rzymu, aby ponownie dać się ukrzyżować”. Słysząc te słowa, zawstydzony Piotr zawrócił. Jego droga powrotna jest drogą ku męczeńskiej śmierci. Najstarsze poświadczenie tej legendy znajduje się w tzw. „Dziejach Piotra”. Chodzi w tym wypadku o pismo apokryficzne z drugiego stulecia, które przez Kościół pierwszych wieków nie zostało zaliczone do kanonu ksiąg Nowego Testamentu. Niemniej wiele ugrupowań chrześcijańskich już wtedy przypisywało apokryfom to samo znaczenie co tekstom Pisma Świętego. Dzieje Piotra poświadczają nie tylko legendę „Quo vadis”, lecz także i to, że Piotr został w Rzymie ukrzyżowany głową w dół, a miało się to stać na prośbę apostoła, który nie czuł się godzien umierać jak jego Mistrz (co wybitnie zobrazował Caravaggio na słynnym obrazie „Ukrzyżowanie św. Piotra”, który obecnie znajduje się w jednej z kaplic kościoła Santa Maria dei Popolo w Rzymie).