Debata Polaków z Ukraińcami: Wołyń potępić czy puścić w niepamięć?

W kwietniu 2013 r. przedstawiciele ukraińskich Kościołów wystosowali orędzie związane z rocznicą. Nie pada w nim słowo "ludobójstwo", mowa jest za to o przebaczeniu i budowaniu dobrych relacji. Z kolei w zeszłym tygodniu, po wielomiesięcznych sporach, polski Senat (niejednogłośnie) przyjął uchwałę, w której określił zbrodnię wołyńską jako "czystkę etniczną noszącą znamiona ludobójstwa". Ona również zawiera apel o pojednanie.

"W odniesieniu do zbrodni wołyńskiej we wzajemnych relacjach polsko- ukraińskich można zaobserwować dwa podejścia. Pierwsze, zakłada odcięcie od przeszłości i skoncentrowanie się na wspólnych działaniach w przyszłości. Drugie opiera się na założeniu, że aby konstruować wspólną przyszłość  należy dokonać oceny wydarzeń z przeszłości w oparciu o prawdę historyczną. Które podejście jest lepszą ścieżką do wzajemnego pojednania?" - napisał we wprowadzeniu do debaty europoseł PO Paweł Zalewski, jeden z prelegentów.

Polityk otworzył debatę, wspominając o problemach z upamiętnieniem i postrzeganiem zbrodni w Polsce i na Ukrainie. - Ta pamięć jest różna, taka jest natura narracji historycznych. Niemniej jest pytania czy możemy się zbliżyć, a poza tym  czym jest ta debata w Polsce i na Ukrainie - mówił.

***

Okazało się, że również na Ukrainie nie ma spójnej wizji dotyczącej postrzegania tego tragicznego wydarzenia. Jako pierwszy głos zabrał dr Wasyl Rasewycz, ukraiński historyk, badacz nacjonalizmu głównie na zachodzie kraju. - Ta debata była do tej pory prymitywna. Rzezi wołyńskiej nie było w programach szkolnych i akademickich dawało to przestrzeń do interpretacji - stwierdził wykładowca Szkoły Dziennikarskiej Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie.

Rzeź na Wołyniu. Zagrajmy ludobójstwem

Jego zdaniem problem był przemilczany w okresie komunistycznym, a po upadku ZSRR pamięć kształtowała się głównie za sprawą ukraińskiej diaspory w Kanadzie i w USA. - To ludzie, którzy wyjechali po II wojnie światowej. Byli to zwolennicy ideologii nacjonalistycznej. Z literatury wydawanej przez diasporę do ukraińskiego społeczeństwa przeniknęły stereotypy i klisze. Dotyczyły one OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, nacjonalistyczna organizacja polityczno-wojskowa - red.) i UPA (Ukraińska Powstańcza Armia, formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską OUN - red.). Dość łatwo do świadomości zbiorowej przeszło przekonanie, że ludność polska na tych terenach nie była autochtoniczna i z tego powodu należało ją przesiedlić. Problem polega na tym, że Polacy byli autochtonami na tym terytorium. Obecnie nacjonaliści mówią, że Polaków uprzedzali, że trzeba opuścić ten teren - referował.

- Następna nadinterpretacja, która powstała ze strony ukraińskich historyków jest taka, że to rząd londyński nakazał Polakom pozostanie na tym terytorium. Te dwie interpretacje rządzą w tej chwili i są takimi stałymi schematami. Na Ukrainie nie ma jednej interpretacji. Ponadto pamięć różni się w zależności od regionu. Ten dyskurs, który dominuje w zachodniej Ukrainie nie oddaje tego co jest w całym kraju. Kiedy powstaje sporna kwestia, Kijów bardzo łatwo może powiedzieć, że to "wasze banderowskie sprawy". Co daje takim nacjonalistycznym i neonazistowskim siłom jak partia Swoboda możliwość kreowania takiej wulgarnej mobilizacji. Tzn. że ten kto zgodzi się z polskim punktem widzenia, lub przyzna, że miały miejsce czystki etniczne, staje się zdrajcą narodowym - ocenił Rasewycz.

Literaturoznawca prof. Wiaczesław Briuchowiećkyj również zauważył, że postrzeganie kwestii wołyńskiej zależy od regionu Ukrainy.

- Jestem ze Wschodu, urodziłem się nawet w Rosji, rodzice też są ze Wschodu. Do lat 90-tych prawie nic o tym nie słyszałem. Dowiedziałem się o tym kiedy wziąłem ślub z kobietą z Wołynia. Ludzie nie bardzo chcieli o tym mówić. Dziś widzę dlaczego nie było tej dyskusji. Oprócz tego o czym wcześniej była tu mowa, tak naprawdę nie było to na Ukrainie, ten teren był okupowany. Dla moich rodziców był to konflikt lokalny jakich wiele. Ukraińcy żyli czym innym. Ogromna była pamięć o Wielkim Głodzie. Wołyń był daleko, w innym państwie. Dlatego teraz ta dyskusja jest potrzebna, bo to jest jedno państwo - przekonywał honorowy prezydent Uniwersytetu Akademia Kijowsko-Mohylańska.

Nie zgodził się jednak na jednoznaczne zdefiniowanie katów i ofiar.

- Bardzo nie podoba mi się dyskusja o tym ile ludzi zginęło. Nawet gdyby jedna osoba zginęła, to byłaby tragedia. To jest tragedia Polaków i Ukraińców. Mój teść, który był wtedy na tych terenach opowiadał mi, że Ukraińcy zniszczyli polską wieś i do tej pory nic tam nie ma. Z drugiej strony Polacy również spalili pół wsi ukraińskiej. Oczywiście nie ma sensu mierzyć liczby ofiar. Nie można ukrywać prawdy o integralnym nacjonalizmie, ale jeśli prowadzimy naukową dyskusję na ten temat musimy powiedzieć dlaczego powstała taka idea. Dlaczego ludzie żyli obok siebie w swoich wsiach i dlaczego oni zaczęli ze sobą walczyć - mówił, dodając, że należy uznać tragedię obu stron i przyjąć, że obie strony zabijały.

Zaprotestował również przeciw określeniom używanym przez Rasewycza. - Nie zgodziłbym się z moim kolegą, jako filolog. One mają (słowa - red.) siłę semantyczną i mogą kreować pewne spojrzenie. Nie należy używać słów nacjonaliści, faszyści, neonaziści - ocenił.

- To naturalne określenia polityczne - bronił się Rasewycz.

Dyskusja zeszła na poziom aktualnej debaty politycznej a Ukrainie.

- Czy każdy kto wspiera Swobodę to nacjonalista? Wśród wyborców Partii Regionów ich nie ma? - ripostował Briuchowiećkyj.

- Swoboda dzięki hasłom historycznym weszła do parlamentu. Być może niektórzy nie znali ich nacjonalistycznego programu, ale mimo to oddali na nich swój głos. Ta partia osiągnęła sukces w zachodniej Ukrainie - tłumaczył Rasewycz.

Zdaniem Briuchowiećkyja wyborcy Swobody kierują się nie nacjonalizmem, a niechęcią do rządzącej Partii Regionów. - To bardzo źle świadczy o społeczeństwie obywatelskim i braku wartości - zauważył jego oponent.

***

Prof. Briuchowiećkyj nakreślił warunki, które należy spełnić, by debata o rzezi wołyńskiej na Ukrainie była konstruktywna. - Społeczeństwo powinno dorosnąć do spojonej wyważonej dyskusji. By uznać zbrodnie popełnione przez Ukraińców, należy pamiętać o nieszczęściach, których doświadczyli Ukraińcy. Trzeba dojść dlaczego do tego doszło - zastrzegł.

Badacz stosunków polsko-ukraińskich, historyk prof. Grzegorz Motyka uważa, że we wzajemnych relacjach jest niewiele punktów zapalnych.

- Rzeź wołyńsko-galicyjska to, moim zdaniem, ostatni sporny fragment historii mający wpływ na stosunki polityczne. Inne spory ograniczają się do środowiska historyków. Wiele osób zaangażowanych w dialog polsko-ukraiński uważa, że problemem są skrajne stanowiska po obu stronach. One rzeczywiście istnieją.  Po polskiej stronie przejaskrawiają zbrodnię, po ukraińskiej negują fakt tej zbrodni – przypomniał.

Jego zdaniem dla oczyszczenia polskiej i ukraińskiej pamięci potrzebne jest poświęcenie więcej uwagi samej zbrodni wołyńskiej i załatwienie kilka palących kwestii. - Należy upamiętnić ofiary, które nie mają mogił. Po drugie należy to spokojnie opisać. Zastanawiam się czy w  polskiej narracji zwycięży myślenie polonocentryczne, czy mówiąc w cudzysłowie "europejskie". Po trzecie należy temu wydarzeniu dać jasną  ocenę moralną - potępić zbrodnie.  Nie można przy tym stawiać znaku równości między działaniami UPA, a polskim podziemiem. OUN Bandery i UPA prowadziły na ogromnym obszarze ludobójczą czystkę etniczną. Polskie podziemie podobnej operacji po prostu nie przeprowadziło. Choć oczywiście przypadki odwetu, gdzie ginęły ukraińskie kobiety i dzieci to zbrodnie – zapewnił.

Briuchowiećkyj podjął kwestię rozłożenia odpowiedzialności.

- Nie stawiam znaku równości, ale to wspólna tragedia. Większa wina jest po stronie Ukraińców, ale trzeba spytać czego stało się to możliwe - zagaił.

Motyka przyznał, że jedną z przyczyn mogła być przedwojenna polityka polskich władz na tych terenach. Nawiązał również do swoich sporów akademickich. - Gdy mówiłem ukraińskim historykom o ludobójstwie, oni mówili, że historyk nie ma prawa wydawać takich ocen – relacjonował.

***

- Zgadzam się profesorem Briuchowiećkym, że była to wspólna tragedia Polaków i Ukraińców, gdyż dotyczyła dwóch bratnich narodów. Zgadzam się, gdy mówi o znaczeniu języka, o tym jakich słów, używamy z jaką intencją - stwierdził europoseł PO Paweł Zalewski.

Wskazał, że przyczyny tragedii muszą być głębsze, niż działania polskiej administracji przed 1939 r.

- Wołyń wyjątkowo w II RP nie był terenem negatywnej polskiej polityki wobec Ukraińców. Tam w okresie międzywojennym wojewoda (Henryk - red.) Józewski prowadził politykę upodmiotowienia Ukraińców. Został on odwołany w 1938 r., ale przez rok niewiele mogło się zmienić. Musimy jednak stanąć wobec prawdy. Tak, zbrodnia wołyńska była tragedią, jednak tego pojęcia używa się na Ukrainie, aby ukryć istotę tego co miało miejsce. Musimy mówić o przebiegu wydarzeń, żeby się nigdy nie powtórzyły. Musimy sobie powiedzieć, że będąca pod wpływem Bandery OUN-UPA podjęła decyzję polityczną o oczyszczeniu Wołynia z Polaków przy pomocy bestialskich morderstw. One doprowadziły do akcji odwetowych, które także potępiam jako zbrodnie, bo ginęli w nich niewinni cywile ukraińscy. Nie można jednak stawiać na jednej płaszczyźnie ludobójstwa, jako zaplanowanej i masowo przeprowadzonej akcji i odpowiedzi na nią, którą był odwet. W historii jest istotny związek przyczyn i skutków, co doprowadziło do czego. Ja krytykuję polską politykę wobec Ukraińców w okresie międzywojennym, ale niezależnie jak ją oceniamy, nic nie usprawiedliwia ludobójstwa.

- Rozmawiamy dlatego, że chcemy, by na kanwie tych wydarzeń zbudować pojednanie między Polakami i Ukraińcami. Panowie o tym mówili, że na Ukrainie jest problem wykorzystywania tej debaty w rozgrywce politycznej. Na Ukrainie są również obawy, że Polska wykorzystuje tę debatę jako formę nacisku na Ukrainę. Takiego zagrożenia nie ma. Polska oddziela wzajemne kwestie historyczne od politycznych, szczególnie związanych ze stowarzyszeniem Ukrainy z UE. Nie należy dopuścić by politycy instrumentalizowali kwestie historyczne. Szczęśliwie w Polsce nie ma nikogo, kto by tę sprawę wykorzystywał do ingerowania w sprawy wewnątrzukraińskie. Nikt też w Polsce nie potępia Ukrainy i Ukraińców, ale oczekujemy, że Ukraińcy potępią odpowiedzialnych za tę zbrodnię. I stawiamy pytanie czy należy czcić osoby odpowiedzialne za tę zbrodnię. Czy należy stawiać pomniki Romanowi Szuchewyczowi i Stepanowi Banderze?

Zgodził się z tym dr Rasewycz. - Jeżeli jesteśmy dojrzałym państwem nie możemy pozwalać na czczenie takich ludzi. Urodziłem się na Polesiu Zachodnim. To północno-wschodnia część Wołynia. Dla mnie ma to znaczenie nie tylko jako dla historyka. Jako dziecko słyszałem o tym jak wyglądało tam życie. Polacy mówili takim samym językiem. Różnica dotyczyła jedynie statusu materialnego. Polskie domostwa były bogatsze - przypomniał i naświetlił sytuację historyczną.  - Gdy ten teren w 1939 r. dostał się pod okupację ZSRR, oni (Polacy - red.) w jednym momencie zostali bez ochrony państwa polskiego. W tych realiach byli atakowani i rabowani - mówił. Przypomniał, że większość Polaków uciekła lub ukrywała się.

- Ten 1939 r. jest bardzo ważny. Nie można mówić o nacjonalistycznej idei. Banderowcy zabijali resztki polskiej ludności, które się ukrywały i nie zdążyły uciec. Jakie zagrożenie stanowili w tym momencie ci ludzie? Na tym terytorium bardzo popularna była idea komunizmu. Ludzie byli biedni i oni lepiej odbierali socjalistyczne hasła, a nie nacjonalistyczne. Nie rozumiem dlaczego w 1943 roku miała pojawić się nagle ich świadomość narodowa. Jak to się stało, że ewoluowało to do ruchu, który dokonał czystki etnicznej - powiedział Rasewycz.

Próbę odpowiedzi na to pytanie podjął prof. Motyka. - W Polsce wymienia się cztery przyczyny. Niesprawiedliwa polityka II RP, która przyczyniła się do wzrostu poparcia dla nacjonalistów. Ideologia  nacjonalistyczna wyznawana przez członków OUN, w wizji  której przyszłe państwo ukraińskie miało być  homogeniczne narodowo. Spór terytorialny o  Lwów, Łuck i Tarnopol oraz polityka Niemiec i ZSRR wobec tych terenów – wskazał.

***

- Mój spór ze środowiskami kresowymi dotyczy okresu, kiedy można mówić  ludobójstwie. Według nich miało ono miejsce w latach 1939-47, ja uważam że uprawnione jest używanie tego terminu dla  okresu 1943-45. Warto też pamiętać o walce UPA z Sowietami w latach 1944-1954 - stwierdził. Jego zdaniem,  działania antykomunistycznego podziemia na Ukrainie zachodniej i Litwie miały wiele podobieństw i  gdyby wcześniej nie doszło do rzezi wołyńskiej, to dziś w Polsce odnoszono by się zapewne  do UPA ze zrozumieniem - jednak po tym co się stała, taka ocena jest niemożliwa.