Polscy odkrywcy za Uralem

W 1935 r. Ferdynand A. Ossendowski opublikował książkę „Mocni ludzie" – opowieść o losach porucznika Władysława Lisa, który za udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1831 r. zostaje skazany na wieloletnie zesłanie na Syberii. Perspektywa, wydawałoby się, nieciekawa, ale polski buntownik bynajmniej się nie załamuje. Wspierany przez ukochaną żonę niczym mityczny heros radzi sobie z wszelkimi przeciwnościami losu, a swoją pracowitością, prawością i nieugiętą postawą wobec skorumpowanych urzędników carskich zjednuje sobie przychylność i szacunek miejscowych ludów tubylczych. Małżeństwo polskich zesłańców niesie kaganek oświaty wśród Samojedów, a ci w zamian uczą Lisa trudnej sztuki przetrwania w tajdze. To obrazek niezbyt pasujący do tego, jak stereotypowo i nieco martyrologicznie wyobrażamy sobie losy syberyjskich zesłańców: wycieńczeni katorżniczą pracą ludzie, którzy latami wegetują w ekstremalnych warunkach, usychając z tęsknoty za krajem. O ile taka wizja jest bliska prawdy w kontekście deportacji stalinowskich, o tyle sytuacja zesłańców z czasów carskich była bardziej zróżnicowana.

„Za cara" zesłanie nie zawsze było jedynie niszczącą katorgą – w drugiej połowie XIX w. dla wielu Polaków Syberia stała się prawdziwą szkołą życia i miejscem, gdzie mogli zrealizować swoje pasje naukowe, podróżnicze i ekonomiczne. Zwykle wyruszali na Syberię w kibitkach lub zesłańczymi etapami z wysokimi wyrokami za udział w powstaniu styczniowym. Kiedy po pewnym czasie reguły odbywania kary stawały się mniej uciążliwe, często już z własnej woli, zafascynowani przyrodą i możliwościami, jakie daje ta egzotyczna kraina, rozpoczynali pionierskie prace badawcze, stawali się świetnymi administratorami lub zakładali dobrze prosperujące przedsiębiorstwa. Zresztą polska diaspora na Syberii to nie tylko zesłańcy polityczni. Pamiętajmy, że większość ziem Polski do I wojny światowej znajdowała się w granicach imperium carów i wiele osób starało się wykorzystać możliwości, jakie dawało to olbrzymie państwo, w pełnej skali. W głąb Rosji, pod przymusem lub z własnej inicjatywy, migrował znacznie lepszy element ludzki niż na Zachód, głównie do Stanów Zjednoczonych. Wśród tych ostatnich dominowali prości, niepiśmienni chłopi z Podlasia i Galicji. Tymczasem na Syberię często trafiali ludzie wykształceni, z dobrych domów, szlachta, mieszczanie, przemysłowcy. Masowo wyjeżdżali tam na przykład polscy absolwenci uczelni technicznych. W rezultacie na początku XX w. polska diaspora za Uralem liczyła około 70 tys. osób. Prawdziwą polską kolonią stał się Irkuck. W jednym z numerów wydawanego w tym mieście miesięcznika „Sybir" ubolewano: „Wkrótce język polski wyruguje z użycia nasz język. Wszędzie w hotelach, sklepach i na ulicy słychać mówiących po polsku". Mimo tych utyskiwań polska kultura była w modzie.

W sercach sporej grupy naszych rodaków tliła się pasja odkrywcza i podróżnicza. Gdyby urodzili się, powiedzmy, jako obywatele imperium brytyjskiego, realizowaliby swoje zainteresowania w Afryce, Azji lub na innych kontynentach. Pochodząc znad Wisły, takich możliwości nie mieli. I wtedy odkrywali Syberię – krainę równie ciekawą, egzotyczną i niezbadaną. Zygmunt Wójcik, wybitny historyk, który wiele lat poświęcił badaniom nad losami polskich sybiraków, napisał: „To właśnie tam wykazali się ogromną siłą woli, dzięki której – niemal jako samoucy – w ciężkich warunkach materialnych doszli do nienotowanych w skali światowej osiągnięć badawczych. Czym byliby, gdyby pozostali w kraju? Zan może pisałby mierne wiersze, Czerski byłby dobrym gospodarzem, jakich wielu, a Czekanowski, co najwyżej wykładowcą w jakimś podrzędnym uniwersytecie lub nauczycielem w szkole średniej. (...) Dzięki hartowi i ogromnemu zaangażowaniu się w pracy dla nieznanego regionu mogli w sposób maksymalny i w stosunkowo krótkim czasie dokonać odkryć na nienotowaną dotąd skalę. Czy można się dziwić, że po zwolnieniu z zesłania wracali (lub chcieli wracać) właśnie tam, by kontynuować rozpoczęte badania". Polacy przynosili w ten nieco zapomniany przez Boga i ludzi zakątek świata cywilizację europejską. Dlatego nie ma wielkiej przesady w stwierdzeniu, że Syberię podbili Rosjanie, a Polacy ją ucywilizowali. Polscy badacze Syberii zostawili wyraźny i bezcenny ślad w dziejach tej krainy. Świadczą o tym choćby liczne nazwy geograficzne wywiedzione od nazwisk polskich odkrywców.

Polska awangarda

Syberyjska kariera Benedykta Dybowskiego, rozpoczyna się w... celi śmierci X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Trafia tam 26 marca 1864 r. jako buntownik recydywista. Dybowski bowiem spełnia się w życiu w dwóch dziedzinach, jako naukowiec i jako konspirator. Gruntowne wykształcenie w zakresie medycyny i nauk przyrodniczych zdobywa podczas studiów na uniwersytetach w Dorpacie, Wrocławiu i Berlinie. Już wtedy aktywnie włącza się w działalność niepodległościową. W 1862 r. rozpoczyna pracę w Szkole Głównej w Warszawie, jednak jego kariera profesorska zostaje przerwana przez wybuch powstania styczniowego. Dybowski bierze w nim czynny udział – piastuje wysokie stanowisko komisarza Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś. Od śmierci ratuje go fakt, że jest już uznanym na świecie badaczem. Jego niemieccy koledzy zoolodzy wykorzystują swoje znajomości u kanclerza Bismarcka, i za jego pośrednictwem wypraszają u cara zmianę wyroku. Zamiast stryczka Dybowskiego czeka 12 lat katorgi. Trafia do Irkucka, a następnie Siwakowej i Czyty. Polski naukowiec okazuje się prawdziwym twardzielem. Przez pierwsze dwa lata władze carskie nie odpuszczają mu i dzień w dzień musi wykonywać katorżniczą pracę. Mimo to znajduje jeszcze siły, aby prowadzić badania nad bajkalską fauną i już wtedy odkrywa wiele nieznanych gatunków ryb, płazów i skorupiaków.

Od roku 1866 jego sytuacja nieco się poprawia: przenosi się do Darasunia, gdzie znajduje pracę jako lekarz zdrojowy. Od roku w badaniach pomaga mu inny polski zesłaniec Wiktor Godlewski, przyrodnik i ornitolog, który staje się jego prawą ręką i najbliższym towarzyszem. Godlewski potrafi nie tylko wspomóc Dybowskiego w naukowych analizach, ale wykazuje się również niespożytą inwencją w konstruowaniu przyrządów badawczych. Wszystko to bardzo się przydaje, gdy w 1868 r. władze rosyjskie zamieniają im karę katorgi na przymusowe osiedlenie. Dybowski i Godlewski przenoszą się do Kułtuku, gdzie budują małą stację naukową. Mimo że dysponują jedynie prymitywnymi przyrządami badawczymi, z wielkim zapałem rozpoczynają pionierskie badania Bajkału, Angary i Selengi. Bajkał, zwany błękitnym okiem Syberii – najgłębsze i najstarsze (liczące 25 milionów lat) jezioro na świecie – uważane jest w czasach Dybowskiego za akwen ubogi w faunę i florę. Polski naukowiec szybko udowadnia, że jest zgoła inaczej – odkrywa 116 nowych gatunków skorupiaków z rzędu obunogów i sześć nowych gatunków ryb.

W ciągu dziewięciu lat spędzonych w Kułtuku Dybowski i Godlewski nie ograniczają się wyłącznie do badania Bajkału. Organizują także kilka wypraw w inne części Syberii, w trakcie których docierają m.in. do krajów Amurskiego, Ussuryjskiego, doliny rzek Onon i Arguni. Organizują także wielką ekspedycję badawczą wzdłuż Amuru i docierają na Kamczatkę. Dybowski odkrywa wtedy między innymi nieznany gatunek jelenia, zwanego dziś jeleniem Dybowskiego.

W latach 1872–1874 do wypraw badawczych Dybowskiego dołącza jeszcze jeden polski zesłaniec – Michał Jankowski. „Był szlachcicem w Polsce, zesłańcem na Syberii, dom i sławę znalazł w Kraju Ussuryjskim. To, co zebrał, niech będzie przykładem dla przyszłych gospodarzy tej ziemi" – taki napis widnieje na pomniku polskiego badacza w miejscowości Bezwierchowo, na półwyspie nazwanym jego nazwiskiem. Dybowski i Jankowski spotkają się po raz pierwszy w Siwakowej, gdzie Jankowski dociera piechotą, skazany za udział w powstaniu styczniowym na osiem lat zesłania. Na potrzeby wspomnianej wyprawy buduje łódź, która otrzymuje nazwę „Nadzieja".

W 1873 r. polscy odkrywcy rzeką Argun docierają do Amuru, którym następnie dopływają do ujścia rzeki Ussuri. Dalsze losy Jankowskiego związane są z Władywostokiem, gdzie najpierw pełni funkcję zarządcy w kopalni złota, a później rozkręca własny interes – zajmuje się między innymi hodowlą jeleni i koni, buduje fabrykę wyrobów skórzanych i zakłada księgarnię. Nie wygasa w nim jednak naukowa ciekawość – prowadzi eksplorację przyrodniczą i dostarcza liczne okazy fauny i flory do muzeów rosyjskich i europejskich. Nazwisko Jankowskiego jest także znane archeologom. W 1880 r. Polak jako pierwszy przeprowadza w rejonie u ujścia rzeki Sidemi prace archeologiczne, odnajdując wiele przedmiotów będących wytworem nieznanego ludu. Od 1972 r. starożytna kultura zamieszkująca Kraj Ussuryjski w okresie VIII–III p.n.e. nosi nazwę „kultury Jankowskiego".

Jeszcze podczas pobytu w Siwakowej, a potem w Darasuniu Dybowski spotyka się z Aleksandrem Czekanowskim. Znają się jeszcze z czasów wspólnych studiów na uniwersytecie w Dorpacie. Czekanowski jest wybitnym geologiem i paleontologiem i zesłanie nad Bajkał (oczywiście za udział w powstaniu styczniowym) staje się dla niego szansą na przeprowadzenie niezwykle ciekawych badań. Rozpoczyna je zresztą już podczas transportu na Sybir. Gromadzi i analizuje cenne zbiory przyrodnicze, używając prowizorycznej lupy zrobionej ze stłuczonego korka do karafki. Pierwsze lata zesłania to dla Czekanowskiego katorżnicza praca w osadach położonych nad Inogdą, Turą i Angarą i... jednocześnie intensywne badania geologiczne i meteorologiczne na tym terenie. Rok 1868, podobnie jak Dybowskiemu, przynosi mu zmianę katorżniczej pracy na przymusowe osiedlenie. W 1871 r. wspólnie z Wiktorem Godlewskim oraz Benedyktem Dybowskim eksploruje północną część jeziora Chubsuguł w Mongolii. Największy plon naukowy przynoszą mu jednak trzy wielkie wyprawy geograficzne. Pierwsza, zorganizowana w 1873 r., obejmuje badaniami teren dorzecza Dolnej Tunguzki, druga wyrusza w 1874 r. w celu zbadania nieznanej dotąd rzeki Oleniok, trzecią Czekanowski kieruje w 1875 r. do ujścia Leny. W ciągu trzech lat przebywa 25 tys. km, eksplorując nieznane obszary Syberii. Podczas swojej krótkiej, ale błyskotliwej kariery gromadzi olbrzymie zbiory przyrodnicze, jednak dla nauki największą wartość ma wyjaśnienie przez niego struktury geologicznej olbrzymich obszarów wschodniej Syberii, jednej z najstarszych części skorupy ziemskiej. Niestety, w 1876 r. w Petersburgu popełnia samobójstwo. Jego imię nosi pasmo górskie w Jakucji, osada w pobliżu Bracka nad Angarą, 23 skamieliny flory i fauny kopalnej, pięć gatunków flory współczesnej, np. modrzew Czekanowskiego, oraz dwa gatunki ryb.

Polscy zesłańcy mocno się wspierają. Być może gdyby nie pomoc Czekanowskiego i Dybowskiego, nigdy nie rozbłysłaby gwiazda innego wybitnego badacza i odkrywcy syberyjskich terra incognita – Jana Czerskiego. W 1863 r., przed samą maturą, zostaje on aresztowany i wywieziony na Syberię za udział w powstaniu styczniowym oraz skazany na karną służbę wojskową w batalionie liniowym w Omsku. Chorowity młodzian już w 1869 r. zostaje zwolniony do cywila, jednak bez prawa powrotu do kraju; zajmuje się więc samokształceniem w zakresie nauk przyrodniczych. W 1871 r. przybywa do Irkucka, gdzie rozpoczyna pierwsze badania, głównie pod kierunkiem Aleksandra Czekanowskiego. Dzięki pomocy Benedykta Dybowskiego zostaje bibliotekarzem syberyjskiego oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (RTG) oraz kustoszem i konserwatorem jego muzealnych zbiorów. W latach 1871–1883 na zlecenie towarzystwa odbywa liczne podróże – w góry Sajanu Wschodniego, w dolinę rzeki Irkut, nad Dolną Tunguzkę – oraz prowadzi badania geologiczne w Irkucku i Syberii Wschodniej. W 1877 r. rozpoczyna najważniejszą pracę swego życia – zamierza zbadać geologicznie całe wybrzeże Bajkału i wyjaśnić genezę powstania jeziora. Jednym z jego największych sukcesów jest stworzenie mapy geologicznej strefy brzegowej jeziora, która do dziś jest niezastąpiona podczas prac badawczych prowadzonych w tym rejonie Syberii. W 1891 r. wraz z żoną Mawrą oraz synem Aleksandrem wyrusza na wschód Syberii, w dorzecze rzeki Kołymy. Trudy podróży okazują się zbyt duże dla chorego na serce badacza. Umiera 25 czerwca 1892 r. „Ogarnięty pasją naukową wybiegał ze swoimi badaniami daleko w przyszłość. (...) Nikogo z polskich badaczy Syberii nie wyróżniono taką liczbą nazw na mapach jak właśnie tego badacza. Jego imieniem nazwano dwa szczyty w Górach Bajkalskich, przełęcz, nizinę, wodospad, wygasły wulkan, ulicę w Moskwie, miasteczko nad Kołymą" – pisze z uznaniem o dokonaniach Czerskiego znany podróżnik Jacek Pałkiewicz w swojej książce o Syberii.

Przełomowy w karierze Czerskiego 1877 r. sporo zmienia także w życiu Dybowskiego i Godlewskiego. Otrzymują wtedy zgodę na powrót do Polski. Godlewski kupuje mały majątek na Mazowszu i nigdy więcej nie wraca na Syberię. Inaczej Dybowski – raz rozbudzona pasja eksploratora i odkrywcy pozwala mu wytrwać w Warszawie niespełna rok. Po półrocznej podróży przez Syberię przybywa w czerwcu 1879 r. na Kamczatkę, gdzie obejmuje stanowisko lekarza okręgowego w Pietropawłowsku. Przebywa tam przez sześć lat, pomaga chorym na syfilis i trąd i jednocześnie prowadzi badania zoologiczne oraz antropologiczne. Eksploruje także archipelag Wysp Komandorskich, szczególnie największą z nich – Wyspę Beringa. W 1884 r. powraca do ojczyzny i obejmuje Katedrę Zoologii na Uniwersytecie Lwowskim. Umiera w 1930 r. W nauce dedykowano mu kilkadziesiąt nowo odkrytych i opisanych zwierząt żyjących w Bajkale i innych środowiskach Azji i Europy. Dwa szczyty na Wyspie Beringa Józef Morozewicz nazywa Górami Dybowskiego.

Zrozumieć innego

Polscy naukowcy mają także olbrzymie zasługi w zbadaniu i zachowaniu śladów ludów tubylczych Syberii. Warto podkreślić, że ich metody badawcze, niezależnie od epoki, w której były prowadzone, cechuje zawsze olbrzymi szacunek dla ludzi, których tajemnice próbują zgłębiać. Nawet dziś nie jest to zjawisko całkowicie powszechne, a 100, 200 czy 300 lat temu odkrywcy, którzy traktowali podbijane ludy podmiotowo, byli wyjątkami potwierdzającymi niezbyt chwalebną regułę.

Autorem najstarszego w języku polskim opisu Syberii jest Adam Dłużyk Kamieński, który trafia do niewoli rosyjskiej w 1660 r. Jako pierwszy cudzoziemiec przebywa wśród Jakutów, w swoim diariuszu zostawia liczne opisy ich kultury duchowej i materialnej. Bezcennym źródłem dotyczącym tego ludu, a także Czukczów i Kamczadali, są także wspomnienia Ludwika Bończy Sienickiego, który w 1707 r. dostaje się do niewo­li rosyjskiej w bitwie pod Bychowem. Zostaje zesłany do Tobolska, a stamtąd do Jakucka, gdzie przebywał do 1722 r. Kolejnym polskim etnografem z przypadku jest Józef Kopeć. W 1794 r. zostaje wzięty do niewoli w bitwie pod Maciejowicami i w 1795 r. zesłany na Kamczatkę, gdzie przebywa kilka lat. Jego dziennik zawiera m.in. pierwszy polski opis Kamczatki, a także informacje etnograficz­ne o Czukczach, Jakutach i Buriatach, wzbogacone oryginalnymi rysunkami. Bardzo ciekawe opisy życia Tunguzów są z kolei dziełem Faustyna Ciecierskiego, który zostaje zesłany na Syberię niedługo po Kopciu.

Następne pokolenia kontynuują dzieło swoich poprzedników. Najpiękniejszą frazę uzasadniającą zainteresowanie ludami tubylczymi Syberii zapisuje Wacław Sieroszewski: „Czy warto czytać lub pisać tak grubą książkę o Jakutach, narodzie tak małym i dalekim? W drob­nej kropli rosy wszechświat się czasami odbija". Sieroszewski w 1879 r. zostaje skazany za działalność niepodległościową na ośmioletnie osiedlenie w Wierchojańsku w Syberii Wschodniej. Za­mieszkuje z Jakutką Ariną Czełbą-Kysą i ma z nią córkę Marię. W 1883 r. w wyniku nieuda­nej próby ucieczki zostaje skazany na zesłanie do Sriedniekołymska i wieczyste tam zamieszkanie. Tam zaczyna pisać powieści i prace naukowe dotyczące Jakutów i innych ludów syberyjskich. W 1898 r. powraca z zesłania do Warszawy, ale udział w demonstracji patriotycznej powoduje, że ponownie trafia na Syberię. W 1904 r. organizuje wyprawę na Hokkaido, do której przyłącza się inny słynny polski badacz, brat Józefa Piłsudskiego, Bronisław (o którym obszernie w tym numerze pisze Paweł Łepkowski).

Na własną rękę

Tajemnicza zauralska kraina nieustannie rozpalała wyobraźnię wielu Polaków. Jak już wcześniej wspomniałem, wielu z nich ruszało na Wschód z własnej nieprzymuszonej woli, szukając tam pieniędzy lub przygody. Jednym ze sposobów na poznanie egzotycznych krain była kariera w zaborczej armii. Taką drogę wybrali m.in Leon Barszczewski i Bronisław Grąbczewski, postaci niezwykle ciekawe, barwne, a jednocześnie bardzo zasłużone w zapełnianiu białych plam na mapach Azji.

Leon Barszczewski po odbyciu służby w guberni chersońskiej i w Besarabii w 1876 r., zgłosił się na ochotnika do oddziału topograficznego, który stacjonował w świeżo podbitym przez Rosjan Turkiestanie. Jego zadaniem było wytyczenie dróg do Chin i Afganistanu. Barszczewski fascynował się fotografią, której tajniki zgłębił u znanego rosyjskiego malarza i fotografa Mikołaja Osipowa. Z aparatem w ręku poznawał okolice Samarkandy i szlaki wiodące w Góry Hisarskie i do Buchary. Podczas jednej z takich wypraw odkrył ruiny starożytnej Samarkandy w rejonie Afrasiab. Po wojnie z Japonią przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Polsce. Oskarżony o sprzeniewierzenie pułkowych pieniędzy popełnił samobójstwo.

Ochotnikiem w armii carskiej był także Bronisław Grąbczewski. Pasję odkrywczą rozbudziła w nim ekspedycja nieznanego jeszcze wówczas Nikołaja Przewalskiego, Rosjanina o polskich korzeniach, w której wziął udział w 1875 r. W roku 1885 podjął serię wielkich wypraw badawczych – penetrował góry Tien-szan, Karakorum i Tybet. W 1888 r., służąc w Ferganie, wziął udział w tzw. wielkiej grze – przeprowadził dywersję skierowaną przeciw emirowi Abdur Rahman Chanowi, popieranemu przez Brytyjczyków. „Przy okazji" zbadał zupełnie nieznany ówcześnie dach świata Pamir, część Hindukuszu, Afganistan, dopływy Indusu, górny bieg Tarymu, księstwo Hunza i grzbiet Kaszgaru należący wtedy do Chin. Swoje wyprawy badawcze kontynuował do końca XIX w. Grąbczewski był człowiekiem, który umiał radzić sobie z największymi przeciwnościami. „W czasie trudnej wyprawy wiodącej przez obszary pokryte wiecznymi śniegami napotkał ekspedycję swojego brytyjskiego rywala, kapitana Francisa Edwarda Younghusbanda (...). Prosił go o wsparcie w staraniach o zezwolenie na przezimowanie w zarządzanym przez Brytyjczyków okręgu Ladak. Władze jednak odmówiły i eksplorator zmuszony był do długotrwałego morderczego odwrotu w skrajnie niebezpiecznych warunkach" – pisze Jacek Pałkiewicz.