Wbrew pozorom historia jeńców wojennych w ZSRR nie zaczęła się w czerwcu 1941 r. z chwilą wybuchu konfliktu hitlerowsko-radzieckiego. Po raz pierwszy Kreml dotknął problemu w 1939 r., gdy Stalin wspólnie z Hitlerem dokonał rozbioru Rzeczypospolitej. Na skutek zdradzieckiego ataku ze Wschodu od 17 września 1939 r. do niewoli radzieckiej trafiło 450 tys. żołnierzy naszej armii, a także funkcjonariuszy Korpusu Ochrony Pogranicza, Policji Państwowej i innych służb mundurowych. Uwięzionych zostało tysiące urzędników państwowych. Wtedy na polecenie Stalina przy NKWD powołano Główny Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Osób Internowanych (GUPWI). Połączenie dwóch kategorii osób wynikało z następujących przesłanek. ZSRR nie ratyfikował międzynarodowych konwencji genewskich, definiujących pojęcia jeńca wojennego i osoby internowanej, wraz z ich odmiennym traktowaniem w świetle prawa. Drugą przesłanką była ideologia, która kazała traktować obywateli polskich jako grupę wrogą ZSRR. I wreszcie, ogromną rolę odgrywały czynniki ekonomiczne. Radziecka gospodarka była oparta o niewolniczą pracę społeczeństwa podzielonego na dwie kategorie. Formalnie wolną, choć tak naprawdę złożoną z przymusowych pracowników, takich jak kołchoźnicy i robotnicy fabryczni. Ich status określał bardzo represyjny kodeks pracy, który uległ dodatkowemu zaostrzeniu po formalnym włączeniu ZSRR do wojny. Drugą grupę stanowili więźniowie Gułagu, czyli jeszcze bardziej opresyjnego systemu NKWD, który wykorzystywał ich niewolniczą pracę w celach ekonomicznych. Taki punkt widzenia został przeniesiony na wszystkich jeńców wojennych i internowaną ludność cywilną. Obowiązywał zatem także wobec żołnierzy państw Osi walczących przeciwko ZSRR.
