Tajemnice życia Witkacego

Pośród naszych smutnych jak cmentarny granit wrześniowych rocznic jest również ta opatrzona napisem „Witkacy". Już jutro, 18 września, przypada 82. rocznica samobójczej śmierci Stanisława Ignacego Witkiewicza.

W 2016 r. nakładem wydawnictwa Znak ukazała się książka Małgorzaty Czyńskiej „Kobiety Witkacego. Metafizyczny harem" – biografia artysty widziana przez pryzmat ważnych w jego życiu kobiet: niespełnionej młodzieńczej miłości, żony, licznych kochanek. Był bowiem Witkacy postacią „kłopotliwą" dla wielu. I to zarówno za życia, jak i po śmierci.

Wiosną 1988 r. władza ludowa miała z Witkacym spory kłopot. Trzy lata wcześniej 100. rocznica urodzin twórcy teorii Czystej Formy stała się pretekstem do kolejnego rozbłysku międzynarodowej fascynacji jego osobą. Zobligowane tym zachodnim kaprysem do działania PRL-owskie władze postanowiły również oddać hołd Witkacemu, sprowadzając jego szczątki z Jezior na Polesiu do ojczyzny. Przed wojną Jeziory były jeszcze polskie, ale teraz była to już poważna sprawa między bratnimi krajami i na radziecką Ukrainę wyruszyła oficjalna delegacja. Dokonano ekshumacji w trybie błyskawicznym i delegacja wróciła z trumną, która miała zostać złożona na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.

Już wtedy krewni oraz inne osoby spoza ścisłego grona działaczy, ale zaangażowane w to przedsięwzięcie, miały powody, by przypuszczać, że to nie są szczątki Witkacego. Podejrzenia przerodziły się w aferę po publikacji Stefana Okołowicza na łamach „Tygodnika Powszechnego". Długo panowało przekonanie, że obok matki Witkacego pochowano szczątki doczesne jakiegoś młodego Poleszuka. Po rzetelnych badaniach, już w następnej dekadzie, okazało się, że była to kobieta.

Staś zabity przez dojrzałość

Staś – mówili o nim i sam tak o sobie pisał w listach. Nie Stach, bo to określenie zarezerwowane było dla Stanisława Witkiewicza ojca: malarza, pisarza, a przede wszystkim architekta, twórcy stylu zakopiańskiego, człowieka poważanego przez współczesnych i rodzinę, spadkobiercy rodowej tradycji patriotycznej i osobistości w polskim środowisku kulturalnym.

Trudno orzec, czy Staś pragnął wydobyć się z tego cienia. Na pewno nie od razu. Najpierw korzystał z błogosławieństw edukacji domowej, pozaszkolnej, bo ojciec w dobry wpływ szkoły nie wierzył. Dzięki takiemu nauczaniu prowadzonemu prywatnie przez wybranych mentorów młody Witkiewicz wkroczył z impetem w świat literatury, teatru, wyobraźni plastycznej, nawet muzyki. Poznał najodważniejsze ekspresje myśli europejskiej swoich czasów.

Ale dojrzewanie jest zerwaniem więzi. Młodzieńczy etap budzenia wszelakich talentów zamknął więc – warszawianin z urodzenia i wczesnego wychowania – studiami w murach krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, wbrew woli swojego rodzica. A bunt raz nakarmiony staje się nieokiełznany. W poszukiwaniu dojrzałości Staś zaczął podróżować: po przyjaciołach, po muzeach, po metropoliach. I buduarach. Potem podjął decyzję przełomową: w obliczu wykluwającej się wojennej zawieruchy wrócił do kraju i zaskakując niemal wszystkich wokół siebie – najbliższych raczej nieprzyjemnie – zaciągnął się do armii rosyjskiej, by o kształt przyszłej polskości walczyć pod godłem carów. Znalazł się więc po innej stronie frontu niż jawiący się już wtedy polskim sercom jako powiernicy nadziei strzelcy z Kompanii Kadrowej Piłsudskiego. Oficer lejb gwardii, walczący ponoć mężnie, ranny, obecny w końcu przy agonii imperium i narodzinach nowego rewolucyjnego ładu, raczej milczał później o tych wydarzeniach, chyba że ich śladów szukać w proroczych, przerażających wizjach przyszłości, które zawarł w powieściach i dziełach dramatycznych.

Dość rzec, że powrócił z apokalipsy I wojny światowej jako człowiek odmieniony i na dalsze odmienianie gotowy. Obrazy powstałe w tym czasie sygnowane są już „Ignacy Witkiewicz", u schyłku zaś tej fazy dorastania, co oznaczało symboliczną i nieodwołalną śmierć „Stasia", zamanifestowała swe narodziny na nich i w pismach nowa tożsamość – Witkacy.

Witkacy tworzy (siebie)

W „Pożegnaniu jesieni", powieści z 1927 r., autor kazał mówić bohaterowi: „Jednak na dnie istnienia, u samych jego podstaw, tkwi jakiś piekielny nonsens i to nonsens nudny". Zdanie to, choć jak niemal każdy cytat wyrwane z kontekstu, całkiem zgrabnie prowadzi ku istotnym wymiarom twórczości i życia dojrzałego Witkacego. Odsłania się tutaj niewątpliwie osobowość unikalna, bogata i ekscentryczna, z którą długo nie potrafili się uporać ani rówieśnicy, ani późniejsi interpretatorzy spuścizny intelektualnej. W wyobrażeniach potocznych trzeba ją było w imię jakiegokolwiek zrozumienia zbanalizować, do dzisiaj zatem Witkacy dla wielu to pojemne, ale proste naczynie, w którym mieszają się szaleństwo, narkotyki, erotomania, bufonada, pogarda dla zwyczajności, egocentryzm na koturnach, rozmemłanie szlachecko-inteligenckie i w ogóle obraza boska... Gwoli sprawiedliwości przyznać trzeba, że rozległością i oryginalnością swoich eksploracji, by wymienić choćby eksperymenty narkotyczne w procesie twórczym, dawał asumpt do takiego uproszczenia.

Nie można jednak zapominać, że Witkacy należał do tego samego pokolenia w sztuce polskiej czy też raczej formacji intelektualnej, co Gombrowicz i Schulz. I w zgodzie z jej niepokornym i niezależnym duchem pytał o Tajemnicę Istnienia, budując odpowiedź na doświadczeniu własnym i doświadczeniu swojej epoki – pierwszych dekad XX stulecia. Dlatego na piedestale stawiał indywidualizm w opozycji do masy i masowości, które to zjawiska go przerażały.

Z tego powodu nie postrzegał teraźniejszości jako zrodzonej z różnych dróg wydeptanych w przeszłości, a to jest wszak tendencja w polskiej myśli – rozpiętej pomiędzy romantyzmem a pozytywizmem – wciąż dominująca, ale jako zapowiedź źle rysującej się przyszłości. Tworzył antyutopie ukazujące świat narzuconej szczęśliwości i „znormalizowanych umysłów", zanim jeszcze świat zrozumiał znaczenie pojęcia „totalitaryzm". Drążył w metafizyce, bo w niej widział fundament niepowtarzalności człowieka. Był radykalny, bo czasy wymagały radykalnych deklaracji. I kreował siebie – wszak to była najbardziej podstawowa realizacja tego programu.

Elementem autokreacji było więc zaangażowanie w ruchy awangardowe, m.in. współudział w pracach formistów, wtedy chyba najśmielszych polskich plastyków. Gdy pasja formistów wygasła, Witkacy skupił się już konsekwentnie na karierze solowej. I tak oto doszło do powstania legendarnej Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz", z ambicjami profesjonalnego zakładu usługowego i z własnym regulaminem, który otwierało motto: „Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone". Witkacy był portrecistą znakomitym, a do tego stał się modny. Ale nie przestał być artystą radykalnie złośliwym. Iluż klientów opuszczało firmę śmiertelnie obrażonych?

Stwarzanie siebie uprawiał Witkacy nawet na poziomie języka. Irytował i rozgrzewał do białości czytelników oraz krytyków neologizmami, ortografią kaleczoną z perfidną premedytacją, składnią nieforemną i egzaltowaną, groteskowością dialogów i naturalizmem peregrynacji anatomicznych, zwłaszcza w scenach erotycznych – równocześnie zresztą leksykalnie wybujałych. Przede wszystkim zaś własnej egzystencji nadawał nieustannie rys jakiś karnawałowy, teatralny.

Pisał często w listach, jak źle się czuł, mówiąc po Gombrowiczowsku, z przypisaną gębą wariata, narkomana i alkoholika – a przecież skarżył się na te pomówienia tak otwarcie i z takim zaangażowaniem, że można się w tym doszukiwać pewnej ambiwalencji. Dbał o kostium oryginała i artysty rodem z najkrzykliwiej powichrowanej modernistycznej bohemy i takież zachowania prowokował w otoczeniu.

Okoliczności zaręczyn w zakopiańskiej willi żona Jadwiga Witkiewiczowa tak wspominała: „(...) działy się tam niesamowite rzeczy, między innymi Tomasz Zan we fraku i Gucio Zamoyski skakali z balkonu pierwszego piętra na śnieg – szczęśliwie nic im się nie stało".

Wypowiedzi o znacznym ciężarze merytorycznym przeplatał absurdem. A w relacjach z kobietami przystojny, miodousty, czasami zniewalająco czuły, a czasami boleśnie konkretny erudyta był po prostu nieobliczalny. Z czego się wielokrotnie w listach do nich tłumaczył. Jego korespondencja to zresztą skarbiec wiedzy osobny, niezwykle bogaty, odsłaniający prawdziwe oblicze Witkacego.